515
XXVI BOB. DAVLAT BYUDJETI. BYUDJET SOLIQ SIYOSATI
26.1. Davlat byudjetining mohiyati, funksiyalari va ahamiyati
Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish)
munosabatlarining bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga
mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning
nisbatan kattagina qismini toʻplash va uni jamiyat
taraqqiyotining turli
sohalarini (iqtisodiyot, maorif, sogʻliqni saqlash, fan, madaniyat,
ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) rivojlanishiga
yoʻnaltirish imkonini beradigan muhim taqsimlash vositasidir.
Mohiyatiga koʻra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining
tarkibiy qismi boʻlib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha
xususiyatlarga ega va unga tegishli boʻlgan
barcha funksiyalarni
bajaradi. Bir vaqtning oʻzida, davlat byudjeti faqat oʻziga xos boʻlgan
xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular oʻz navbatida, davlat
byudjetini moliya tizimining boshqa boʻlinmalaridan ajratib turadi va
unda markaziy oʻrinni egallashga imkon beradi. Uning ana shunday
xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir.
Haqiqatdan
ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning
tashkilotchisi boʻlsa-da, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va
moliyaviy resurslari asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda
katta kuch bilan namoyon boʻladi. Yagonalik va yuqori darajada
markazlashuv davlat byudjetining muhim xususiyatlaridandir. Davlat
byudjetiga xos xususiyatlar mablagʻlar bilan byudjet siyosatini amalga
oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi.
Davlat
byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning
qoʻshilishini tushunmoq kerak:
1) davlat miqyosida yalpi ichki mahsulotni taqsimlash natijasida
vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar;
2) davlatning asosiy moliyaviy rejasi. Yalpi ichki mahsulotni
taqsimlashning moliyaviy vositasi sifatida davlat byudjeti boshqa
xususiyatlarga ham ega.
516
Yalpi ichki mahsulotning davlat byudjeti
orqali taqsimlanishi
ma’lum darajada, almashuvdan ajralgan holda sodir boʻladi. Qiymatning
davlat byudjeti orqali harakatlanishi moddiy mahsulotning harakatidan
toʻliq uziladi va sof qiymat xarakterini kasb etadi. Faqat davlat
byudjetidan tashqarida, byudjet resurslari sarflanayotganda taqsimlash
va almashuv operatsiyalarining qayta qoʻshilib ketishi sodir boʻladi.
Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amalga
oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining mazmunini koʻrib
chiqish
alohida ahamiyat kasb etadi.
Yalpi ichki mahsulotni davlat byudjeti orqali taqsimlash bir
vaqtning oʻzida, oʻzaro bogʻlangan va ma’lum darajada mustaqil
boʻlgan uch bosqichga egadir: 1) umumdavlat pul fondini shakllantirish
(byudjet
daromadlari); 2) hududiy va ma’lum maqsadlarga
moʻljallangan koʻp sonli byudjet fondlarini yaratish; 3) byudjet fondidan
foydalanish (byudjet xarajatlari).
Davlat byudjeti orqali yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning bu
bosqichlari bir vaqtning oʻzida va uzluksiz sodir boʻlsada, bu ularning
nisbatan alohidaligini ham inkor etmaydi. Bu bosqichlarni boʻlish va
ularni alohida-alohida koʻrib chiqish orqali
byudjetli taqsimlashning
xarakteri, shakli va metodlari toʻgʻrisida osonroq va aniqroq tasavvur
hosil qilish mumkin. Birinchi bosqichda yuridik va jismoniy shaxslarga
tegishli pul mablagʻlarining bir qismi davlatning qoʻlida toʻplanishi
sodir boʻladi. Ana shu asosda mablagʻlarni oluvchi sifatida davlat bilan
mablagʻlarni toʻlovchilar oʻrtasida byudjet munosabatlari vujudga
keladi. Bu munosabatlar, asosan, majburiylik (imperativlik) xarakteriga
egadir. Bu bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining
xarakterli xususiyati
shundaki, byudjetga tushuvchi mablagʻlar ajratib olingan boʻlib, ular
qat’iy chegaralanmagan. Ularning barchasi hozircha yagona maqsadga
— umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga yoʻnaltirilgan. Davlat pul
fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga moʻljallangan fondlarni
kristallizatsiya qilish boshlanganda barham beriladi.
