517
Byudjet fondini shakllantirishda ikki xil tushunchadan
foydalaniladi:
Davlat byudjetiga toʻlovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va
boshqalar), eng avvalo, toʻlovchilarning xarajatlaridan iborat boʻlib,
ularning daromadlaridan chegirilsada, bir vaqtning oʻzida ular davlat
byudjetida davlatning daromadlari sifatida gavdalanadi. Ana shundan
taqsimlash
munosabatlariga
kirishgan
ishtirokchilar
(tomonlar)
oʻrtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga keladi. Davlat
byudjetning daromadlarini oshirishdan manfaatdor boʻlsa, bu narsa u
yoki bu darajada toʻlovchilarning (yuridik va jismoniy shaxslarning)
manfaatdorligini pasaytiradi. Davlat byudjetining daromadlari oʻzining
yaxlitligi bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga — ijtimoiy
ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi.
Byudjet daromadlari davlatning subyektlar (xoʻjaliklar va aholi)
bilan oʻzaro munosabatlarining aniq chegaralangan, aniqlangan qismini
ifoda etadi. Bu munosabatlar xilma-xil boʻlishiga qaramasdan, ular
umumiy belgilarga ega va umumlashtirilgan, abstrakt holda ishlab
chiqarish (byudjet) munosabatlarining alohida elementi sifatida
maydonga chiqadi. Byudjet daromadlari oʻzlarining iqtisodiy tabiatiga
koʻra obyektiv boʻlib, ular davlatning subyektlar (xoʻjaliklar va aholi)
bilan barqaror aloqalarini ifodalaydi. Ularning obyektiv zarurligi
davlatning oʻziga xos funksiyalarga ega boʻlgan mavjudligi bilan
belgilanadi.
Davlat byudjeti daromadlarining farqlanuvchi belgisi shundan
iboratki, ular taqsimlash natijasi (byudjetga toʻlovlar) va yanada
taqsimlash obyekti (byudjet ichidagi fondlarni shakllantirish va
moliyalashtirish) sifatida maydonga chiqadi. Demak, davlat byudjetining
2) davlat byudjetining
daromadlari
1) byudjetga toʻlovlar
(soliqlar, ajratmalar, bojlar
va boshqalar)
518
daromadlari aniq ifodalangan byudjet kategoriyasi boʻlib, ularni
shakllantirish va ulardan foydalanish taqsimlashning byudjet mexanizmi
orqali amalga oshiriladi.
Davlat byudjetining xarajatlari xuddi uning daromadlari singari,
ikkiyoqlama xarakterga ega. Bir tomondan, bu davlatning xarajatlari,
boshqa tomondan esa — subyektlarning ixtiyoriga tushadigan
qaytarilmaydigan mablagʻlar boʻlib, ularning daromadlariga aylanadi va
ular tomonidan turli maqsadlarga moʻljallangan tegishli fondlarni
shakllantirishda foydalaniladi. Ana shu ikkiyoqlama xarakter davlat
byudjeti xarajatlarining yakuniy emas, balki taqsimlash jarayonlarining
oraliq bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Bu yerda byudjet fondlarining
egasi — davlat va pul mablagʻlarini oluvchilar — subyektlar oʻrtasida
yangi taqsimlash munosabatlari paydo boʻladi. Daromadlar singari,
davlat byudjetining xarajatlari ham obyektiv iqtisodiy kategoriyadir. U
kategoriya sifatida byudjetli taqsimlash munosabatlarining ma’lum bir
yakuniy qismini abstrakt holda umumlashtiradi. Ularning moddiylashuvi
byudjetdan subyektlarga pul mablagʻlarining teskari oqimi bilan
xarakterlanadi.
Shunday qilib, davlat byudjetining iqtisodiy mazmuni deganda
umumdavlat pul fondini shakllantirish, mablagʻlarni byudjetlar ichida
taqsimlash va subyektlarni byudjetdan moliyalashtirish natijasida
vujudga keladigan, oʻzaro bogʻlangan taqsimlash munosabatlarining
butun kompleksi tushuniladi. Davlat byudjeti koʻp sonli va boʻlingan
taqsimlash aktlarining majmui orqali yalpi ichki mahsulot harakatining
asosiy yoʻnalishlarida namoyon boʻladi. Aynan byudjet iste’mol va
jamgʻarish fondlarining shakllanishida, iste’mol fondining qismlarga
ajralishiga, sof daromadning davlat va subyektlar oʻrtasida boʻlinishiga
hal qiluvchi ta’sir koʻrsatadi. Mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi
koʻrinishida qonuniy rasmiylashtirilgan, davlat pul fondlarini yaratish va
ulardan foydalanish borasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuiga davlat
byudjeti deyiladi.
519
Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati
namoyon boʻladi. Bu davlat byudjeti tomonidan amalga oshirilayotgan
taqsimlash munosabatlarining mazmunida yaqqol koʻrinadi.
Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan taqsimlash bu
jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir; Shuning uchun ham davlat
byudjetining taqsimlash funksiyasi oʻziga xos boʻlgan xususiyatga ega
boʻlib, undan taqsimlangan yalpi ichki mahsulotni qayta taqsimlashda
foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida byudjet
mablagʻlari milliy daromadda davlatning ulushi sifatida maydonga
chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga boʻlinadi
va koʻp sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va
fondlarni shakllantirishga yoʻnaltiriladi. Davlat byudjeti bilan iqtisodiyot
va ijtimoiy sohaning barcha boʻlinmalari bevosita yoki bilvosita
bogʻlangandir.
Davlat
byudjetining
nazorat
funksiyasi
ham
oʻziga xos
xususiyatlarga ega.
Birinchi xususiyat umumiylik, universallik. Bu milliy iqtisodiyotni
tezkor boshqarishda davlat byudjetining nazorat funksiyasidan keng
foydalanish uchun sharoit yaratadi.
Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tegishli boʻlgan ikkinchi
xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida
davlat byudjetining yuqori darajada markazlashtirilganligidan kelib
chiqadi. Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida quyi
organlarning hisobot berib turishini, ma’lum ketma-ketlikda
boʻysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, oʻz navbatida, yuqoridan
quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit
yaratib beradi.
1) taqsimlash;
Davlat byudjeti ikki xil
funksiyani bajaradi:
2) nazorat.
520
Kuchli majburiylik, imperativlik davlat byudjetining nazorat
funksiyasiga tegishli boʻlgan uchinchi xususiyatdir. Byudjet davlatniki
boʻlganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni
boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi.
Davlat byudjetining nazorat funksiyasi:
1) davlat byudjetining daromadlarini oshirish uchun pul
mablagʻlarini jalb qilish;
2) mablagʻlarni sarflashning qonuniyligini ta’minlash;
3) byudjet mexanizmi orqali ishlab chiqarishning samaradorligini
oshirishni koʻzda tutadi.
Subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat
byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi koʻrinishda boʻlishi
mumkin:
- moliyaviy resurslarga boʻlgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida
byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;
- moliyaviy resurslarga boʻlgan qoʻshimcha ehtiyojni mavjud
byudjet resurslarini manyovr qilish, ya’ni byudjet kreditlarini bir
obyektdan ikkinchisiga oʻtkazish yoʻli bilan qondirish. Bunday
imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning oʻzlariga
taqdim etilgan moliyaviy resurslarni toʻliq oʻzlashtirishning uddasidan
chiqa olmasligi bilan izohlanadi;
- qoʻshimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan
qoplash va boshqalar.
| 