533
Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan
boʻlsa, davriy pasayish sharoitida
soliqlarni kamaytiradi, davriy
koʻtarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yoʻl
hisoblanadi.
26.5. Diskret va nodiskret fiskal siyosat. Byudjet taqchilligi va
ortiqchaligi
Hukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya
sur’atlari va toʻlov balansi holatini oʻzgartirishga yoʻnaltirilgan maxsus
qarorlarni qabul qilishi
natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat
byudjeti qoldigʻini maqsadli oʻzgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi.
Diskret fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni
ragʻbatlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni
kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi.
Oʻz navbatida davriy koʻtarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga
keltiriladi.
Diskret fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim
rol oʻynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalam bor, vaqt
oraliqlari bilan bogʻliq. Ya’ni iqtisodiyotda
pasayish yoki inflyatsion
zoʻriqishning paydo boʻlishi, bu holatlarni aniqlash yuzaga kelgan
muammolarni hal etish uchun davlat xarajatlari va soliq tushumlarini
oʻzgartirish borasida qaror qabul qilish, bu qaror bajarilishini ta’minlash
jarayonlarining har biri oʻrtasida ma’lum vaqt oʻtadi.
Bu vaqt davomida iqtisodiy vaziyat oʻzgaradi va koʻrilgan chora-
tadbirlar koʻtilgan natijani bermasligi mumkin. Shu tufayli davriy
tebranishlarni avtomatik tarzda yumshatib
turish mexanizmini yaratish
zarurati yuzaga keladi.
Nodiskret fiskal siyosat – davlat xarajatlari, soliqlar va davlat
byudjeti qoldigʻini avtomatik oʻzgartirishni koʻzda tutadi. Nodiskret
fiskal
siyosat
oʻrnatilgan
barqarorlashtirgichlarga
asoslanadi.
Rivojlangan davlatlarda oʻrnatilgan barqarorlashtirgichlari rolini
progressiv
soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok
etish tizimi oʻynaydi. Nodiskret fiskal siyosat davriy tebranishlarni
534
yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
Davriy pasayish sharoitida daromadlar pasayishi tufayli soliq stavkalari
pasayadi. Bu esa jami talabning oshishiga,
ishlab chiqarishni
kengaytirishga ragʻbatni yuzaga kelishiga olib keladi. Shuningdek
pasayish davrida davlat transfertlari, jumladan ishsizlik nafaqasi
toʻlovlari miqdori oshadi. Bu holat ham jami talabni oshirib, jami taklif
hajmini oshishiga ijobiy ta’sir koʻrsatadi.
Iqtisodiy yuksalish davrida ortiqcha talab iqtisodiyotga inflyatsion
ta’sir koʻrsatayotgan sharoitda daromadlar darajasi oshishi bilan soliqlar
stavkalari pasayadi va bu jami talabga cheklovchi ta’sir koʻrsatadi. Ayni
paytda davlat xarajatlari (ishsizlarga
nafaqalar, davlat transfertlarining
bir qancha turlar) ham pasayadi. Ammo nodiskret fiskal siyosat
vositalari iqtisodiy tebranishlarni toʻliq yumshatish imkonini bermaydi
va u diskret fiskal siyosat yuritishni inkor etmaydi.
Iqtisodiyotning oʻrnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet
taqchilligi va ortiqchaligi miqdorlariga bogʻliq.
Davriy taqchillik
(ortiqchalik) iqtisodiy faollik pasayishi (oshishi) sharoitida soliq
tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va davlat xarajatlarining
avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan davlat
byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.
G,T T’
Byudjetning T=Ta+tY
davri G=cont
taqchilligi
G=Ga-γY
Y1 Y0 Y2
