31.3. Valyuta kursi va uni belgilovchi omillar.
Barcha xalqaro bitimlar valyutalarni ayirboshlash orqali olib
borilishi tufayli har qanday ayirboshlashda boʻlgani kabi valyuta
bahosini yoki valyuta kursini aniqlash zaruriyati paydo boʻladi. Shunday
qilib, valyuta kursi – bu, bir mamlakat pul birligining boshqa
mamlakatlar pul birligida ifodalangan bahosidir. Valyuta kursini
oʻrnatish kotirovkalash deb ataladi. U toʻgʻri va teskari kotirovkalashga
ajratiladi. Agar xorijiy valyuta birligining bahosi milliy valyutada
koʻrsatilsa, bunga toʻgʻri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 1 AQSh
dollari 975 soʻmga, 1 Rossiya rubli 32 soʻmga teng va hokazo. Teskari
kotirovkalashda milliy valyutaning bir birligiga toʻgʻri keladigan xorijiy
valyutaning miqdori oʻrnatiladi. Masalan, 1 oʻzbek soʻmi 0,001025
AQSh dollariga toʻgʻri keladi. Dunyoning koʻp mamlakatlarida, shu
jumladan, Oʻzbekistonda ham toʻgʻri kotirovkalash qabul qilingan.
Valyuta bozoridagi talab va taklifni solishtirish natijasida valyutaning
bahosi yoki kursi aniqlanadi. Oʻzbek soʻmining kursi Oʻzbekiston
valyuta
birjasida
oʻrnatiladi,
uning
ishtirokchilari
valyuta
operatsiyalarini olib borish huquqiga ega boʻlgan banklar hisoblanadi.
Shu bilan birga, turli pul birliklari uchun valyuta kurslarini oʻrnatish
jarayonida bozor kuchlarining ta’sir etish darajasi bir xil emas. Bu ta’sir
kuchiga bogʻliq holda valyuta kurslarini qabul qilishning bir-biridan farq
qiluvchi ikki varianti mavjud.
1. Talab va taklifga asosan aniqlanadigan egiluvchan yoki erkin
suzib yuruvchi valyuta kursi tizimi.
2. Davlat aralashuvi asosida aniqlanadigan qat’iy belgilangan
valyuta kursi tizimi.
Erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari talab va taklif asosida
aniqlanadi. Masalan, bir oʻzbek soʻmining AQSh dollariga almashishini
qarab chiqamiz. Milliy valyuta kursining pasayishi natijasida dollarga
talab kamayadi va taklif esa oshadi (17.1- rasm).
Dollarga boʻlgan talabning kamayishi D toʻgʻri chizigʻida berilgan.
Bu shuni koʻrsatadiki, agarda dollar oʻzbekistonliklar uchun arzon
616
boʻlsa, amerika tovarlari ham ular uchun arzon boʻladi va bu, oʻz
navbatida, ularning amerika tovarlariga boʻlgan talabini oshiradi.
P
D S
3
2
1
0 Dollarning qiymati S
31.1-rasm. Xorijiy valyuta bozori
Dollarning taklifi (S) kamaysa, soʻmda belgilangan dollarning
qiymati oshadi (ya’ni, dollarda belgilangan soʻmning qiymati pasayadi).
Bunday vaziyatlarda amerikaliklar koʻproq oʻzbek tovarlarini sotib olish
imkoniyatiga ega boʻladi. Chunki, soʻmning dollarga nisbatan qiymati
pasaysa, u oʻz navbatida oʻzbek tovarlarining narxi ham pasayganini
bildiradi va oqibatda koʻproq oʻzbek tovarlarini sotib olish imkoni
paydo boʻladi.
Oʻzbek tovarlarini sotib olish jarayonida ular AQSh dollarini
valyuta bozoriga olib chiqadi, chunki, oʻzbek tovarlarini sotib olish
uchun dollarni soʻmga almashtirishadi. Dollarga boʻlgan talab va
taklifning kesishgan nuqtasi dollarning soʻmdagi qiymatini bildiradi.
Agarda, dollarning soʻmdagi qiymati oshsa, soʻm qiymatining
pasayganligini yoki qadrsizlanganligini koʻrsatadi. Aksincha, agarda
dollarning soʻmdagi qiymati pasaysa, soʻm qiymatining oshganligini
yoki soʻmning qimmatlashganligini koʻrsatadi. Bir birlik xorijiy
valyutani sotib olish uchun kam miqdorda milliy valyuta sarf qilish
milliy valyutaning qimmatlashuvini bildiradi. Agarda, dollarga nisbatan
soʻm qadrsizlansa, dollar soʻmga nisbatan qimmatlashadi.
Qayd etilgan valyuta kursi – bu, xorijiy valyutada ifodalangan,
davlat tomonidan rasmiy oʻrnatilgan milliy pul birligining bahosi boʻlib,
unga valyuta bozorida talab va taklifning oʻzgarishi bevosita ta’sir
qilmaydi.
617
Qayd qilingan valyuta kursi tizimi tarafdorlari ta’kidlaydilarki,
undan foydalanish xalqaro savdo va moliya bilan bogʻliq boʻlgan tahlika
va noaniqlikni kamaytiradi. Qayd qilingan valyuta kurslarini qoʻllash
oʻzaro foydali savdo va moliyaviy operatsiyalar hajmini kengaytirishga
olib keladi. Ammo, qayd qilingan valyuta kurslari tizimining hayotga
layoqatliligi oʻzaro aloqalar jarayonidagi ikki sharoitga bogʻliq:
- zaxiralarning mavjudligi;
- oʻz hajmi boʻyicha sezilarsiz kamyoblik yoki toʻlov balansi
aktivlarining tasodifiy vujudga kelishi. Katta va doimiy kamyobliklar
mamlakat zaxiralarini yoʻqqa chiqarishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, valyuta kurslarining talab va taklif ta’siri
ostida shakllanish darajasi, oʻz-oʻzicha kurslar oʻrtasidagi nisbatlarga
ta’sir etuvchi real jarayonlarni aniqlab bera olmaydi. Chet el
valyutalariga talab va taklifga, demak, valyuta kurslariga mamlakatdagi
ham ichki va ham tashqi iqtisodiy munosabatlar majmui bevosita yoki
bilvosita ta’sir koʻrsatadi.
Valyuta kurslarining oʻzgarishiga bir qator omillar ta’sir koʻrsatadi.
Ularni qisqacha qarab chiqamiz:
1. Iste’molchilar didining boshqa mamlakat buyumlariga nisbatan
oʻzgarishi.
2. Turli mamlakatlarda daromadlardagi nisbiy oʻzgarishlar.
3. Bahodagi nisbiy oʻzgarishlar.
4. Nisbiy real foiz stavkalari. Faraz qilamiz, AQSh inflyatsiyani
quvib oʻtish maqsadida “qimmat pul” siyosatini amalga oshira
boshlaydi. Natijada, real foiz stavkalari (inflyatsiya sur’atini hisobga
olib oʻzgartirilgan (korrektirovka qilingan) foiz stavkalari) AQShda
boshqa mamlakatlar, masalan, Buyuk Britaniyaga qaraganda koʻtariladi.
Britaniyalik jismoniy shaxs va firmalar ishonch hosil qiladiki, AQSh
moliyaviy vositalarni qoʻyish uchun juda jozibador va qulay joyga
aylanadi. Amerika moliyaviy aktivlariga talabning bu koʻpayishi
Angliya funti taklifining kengayganligi va shu sababli dollar qiymati
oʻsganligini bildiradi.
5. Spekulyatsiya.
618
Dollar kursi pasayishi, funt kursi esa, aksincha koʻtarilishi
toʻgʻrisidagi prognozlar natijasida dollarni ushlab turuvchilar ularni
funtga aylantirishga harakat qiladi va shu bilan funtga boʻlgan talabni
oshiradi. Bu almashish, dollar kursining pasayishini va funt kursining
oshishini keltirib chiqaradi.
Valyuta almashinuv kursini tartibga solish bu vaziyatdan
chiqishning yagona yoʻlidir.
Valyuta bozori, depozitlar (qoʻyilmalar) va qimmatbaho qogʻozlar
bozori bilan bevosita aloqaga ega. Bunda asosan foiz me’yorlari asosiy
ahamiyatga ega. Agarda, foiz me’yorlari baholar oʻsishini qoplasa,
mijozlar esa moliya institutlariga ishonch hosil qilishsa, jamgʻarma
bozori valyuta bozoriga asosiy raqobatchi boʻlishi mumkin. Koʻpgina
mamlakatlarning statistik kuzatishlaridan shu ma’lum boʻlganki,
depozitlar va qimmatbaho qogʻozlar bozoridagi operatsiyalar oʻsishi
bilan, valyuta bozorlariga iste’molchilar tomonidan boʻladigan ta’sir
oʻz-oʻzidan kamayadi.
Sarmoyachilar qanday qilib boʻlsa ham oʻzlarining vaqtincha boʻsh
turgan resurslaridan unumli foydalanish va shuningdek, nafaqat oʻz
resurslaridan, balki xorij aktivlaridan ham foydalanish yoʻllarini
izlashadi. Chunki, jahon moliya bozorining asosiy qismini kapital
aktivlar tashkil etadi.
Agarda, depozit stavkalari oshsa, pul oqimi valyuta kursining
oshishiga olib keladi. Xorijiy sarmoyadorlar uchun, ya’ni, ushbu
mamlakat depozitiga oʻz sarmoyalarini qoʻyishni xohlovchilar uchun
ularning valyutalari foiz stavkalaridan keladigan foydadan koʻra
qimmatliroq boʻladi.
| 