612
munosabatlarning tarkibiy qismi sifatida u quyidagilarni oʻz ichiga
oladi:
1. Xalqaro bitimlarda foydalaniladigan toʻlov va kredit vositalarini
(oltin, eng rivojlangan mamlakatlarning
milliy valyutalari, xalqaro pul
birliklari);
2. Valyuta kurslarini oʻrnatish va saqlab turish mexanizmini;
3. Valyuta bozorining ishlash tartibini;
4. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tartib va qoidalarini;
5. Valyuta yordamida tartibga solish va nazorat qilish tizimini;
6. Valyuta munosabatlarini tartibga solib turuvchi va jahon valyuta
tizimining barqaror faoliyatini ta’minlovchi xalqaro tashkilotlar tizimi
(Xalqaro valyuta fondi, Umumjahon banki,
Yevropa tiklanish va
taraqqiyot banki).
Hozirgi zamonda xalqaro hisob-kitoblarda va kreditlashda asosan
uch xil koʻrinishdagi pul vositalari ishlatiladi:
- oltin, hozirda oʻzining asosiy toʻlov va hisob-kitob vositasi
xususiyatini yoʻqotgan boʻlsada, ammo koʻpchilik valyuta zaxiralarining
sezilarli qismini tashkil etadi va muhim tashqi savdo opyeratsiyalariga
xizmat qilish va kreditlashni kafolatlash uchun ishlatiladi;
- jahonda asosiy oʻrin tutuvchi rivojlangan mamlakatlarning milliy
valyutalari (AQSh dollari, YEVRO, Ingliz funt-sterlengi,
Yaponiya
ienasi va boshqalar);
- xalqaro pul birliklari.
Bunday pul birliklariga shu paytga qadar foydalanilgan EKYu, SDR
misol boʻla oladi. Ular barcha mamlakatlar tomonidan tashqi savdo
operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi. Xorijda kreditlash va
investitsiyalashda, chet ellik ishchi kuchi mehnatiga, shuningdek,
mamlakat valyuta zaxiralarini yaratishda qoʻllaniladi.
Xalqaro valyuta yoki xalqaro toʻlov-hisob va kreditlash vositalariga
javob berishi kerak boʻlgan talab ularning konvertirlashuvi hisoblanadi.
Valyuta konvertirlashuvi deganda uni boshqa xorijiy valyutalarga
almashish
qobiliyati
tushiniladi.
Hozirgi
paytda
ular
erkin
konvertirlanadigan, qisman konvertirlanadigan va konvertirlanmaydigan
valyutalarga ajratiladi.
613
Erkin konvertirlanadigan valyuta – bu, amaldagi kurs boʻyicha har
qanday boshqa xorijiy valyuta erkin
va cheklanmagan miqdorda
ayirboshlanadigan valyutadir. Bunga misol qilib AQSh, Yevropa
hamjamiyatiga a’zo mamlakatlar, Yaponiyalar valyutalarini kiritish
mumkin.
Qisman konvertirlanadigan valyuta – bu, faqat ba’zi xorijiy
valyutalarga almashtiriladigan va xalqaro toʻlov
oborotini qisman
qamrab oladigan milliy valyutadir.
Konvertirlanmaydigan valyuta – bu, faqatgina ichki toʻlovlarga
xizmat qiladigan va xorijiy valyutaga ayirboshlanmaydigan milliy
valyutadir.
Konvertirlashni ichki va tashqi konvertirlashga ham ajratish
mumkin. Ichki konvertirlash rezidentlarining mamlakat ichkarisida
xorijiy valyutani sotib olishi, uni saqlab turishi va u bilan ayrim
operatsiyalarni olib borishi imkoniyatini aks ettiradi.
Tashqi
konvertirlashda xorijda toʻlovlarni amalga oshirishga va moliyaviy
aktivlarni ushlab turishga ruxsat etiladi. Valyutalarni konvertirlash
koʻpgina mamlakatlar olib borayotgan iqtisodiy siyosatlarning muhim
maqsadi hisoblanadi.
