103
aʼzolarini noqonuniy sotishga yoʻl qoʻyib bermoqda. Stephenning tutgan
yoʻlini taqiqlab boʻlmaydi.
Bozor samaradorligi va bozor kamchiliklari
Biz bu talab va taklif kuchlari resurslarni samarali taqsimlashini
koʻrsatib oʻtdik. Bu bozorda hamma band boʻladi, ular xaridorlar va
sotuvchilarning umumiy foydasini maksimallashtiruvchi muvozanat
koʻrinmas qoʻl bilan birgalikda olib boriladi.
Biz bozorni qanday ishlashi xususida turli xil choralar koʻramiz. Bu
choralar ish bermagan vaqtda, bizning bozor muvozanati samarali degan
xulosamiz ozgina toʻgʻri boʻlmaydi. Ushbu
bobni yakunlashdan avval
ikkita muhim taxminni koʻrib chiqsak.
Birinchidan, bizning tahlillarimiz shuni koʻrsatdiki, bozor haqiqatda
raqobatbardosh. Dunyoda shunday boʻlsa ham raqobat toʻkislikdan
yiroq. Baʼzi bozorlarda yagona xaridor va sotuvchi bozor narxini nazorat
qila oladi. Bu narxga taʼsir qiluvchi qobiliyat
bozor kuchi deb ataladi.
Bozor kuchi bozorni samarasiz boʻlishiga sabab boʻlishi mumkin,
chunki u narx va miqdorni talab va taklif tengligidan farq qildiradi.
Ikkinchidan, bizning tahlillarimiz bozor masalalari faqatgina
bozordagi xaridor va sotuvchi oʻrtasidagi
munosabat ekanligini
isbotladi. Lekin dunyoda sotuvchi va xaridor orasidagi qaror bozorda
ishtirok etmayotgan insonlarga taʼsir qilishi mumkin. Ifloslanish
anʼanaviy misol boʻla oladi. Qishloq xoʻjalik mahsulotlarini ishlatish
faqatgina manifaktura
egalariga va fermerlarga emas, balki tabiiy
resurslardan foydalanayotganlarga ham tegishli. Bunday taʼsirlar tashqi
omillar deb ataladi. Chunki bozordagi rivoj xaridor tomonidan qoʻyilgan
qiymat va sotuvchi tomonidan qilingan xarajatga bogʻliq. Chunki,
xaridor va sotuvchi qancha miqdorda mahsulotni ishlab ciqarish va uni
isteʼmoli
haqida munozara olib borganda, ushbu betaraflikni inobatga
olmaydi, bozordagi muvozanat jamiyatni nuqtayi nazarida samarasiz
boʻlishi mumkin.
Umumiy hodisaga misol boʻluvchi bozordagi ichki va tashqi kuchlar
bozor muvaffaqiyatsizligi deb ataladi, ya’ni
resurslarni samarali
joylashtirishdagi boshqarib boʻlmaydigan bozorning kamchiliklaridir.
Agarda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchrasa davlat siyosati ushbu
104
muammoni yechimini topadi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi.
Mikroiqtisodchilar qachon bozor muvaffaqiyatsizlikkia uchrashi va uni
toʻgʻirlash uchun qanday siyosatni olib bir xaridor va sotuvchi oʻzini
farovonligi haqida oʻy bilan borish kerakligini oʻrganadilar.
Bozor muvaffaqiyatsizlik ehtimolidan tashqari, bozordagi koʻzga
koʻrinmas kuchlar ham muhimdir. Koʻpgina
bozorda ushbu bobda biz
tilga olgan taxminlar yaxshi ish berdi va bozor samaradorligi ustida olib
borilgan xulosalar toʻgʻri olib borildi. Shunday ekan, biz iqtisodiyotni
rivojlantirish ustida olib borgan tahlillarimizni ishlata olamiz. Keyingi
ikkita bobda koʻrib chiqilgan ikkita muhim
siyosiy masaladan soliqni
rivojlantirishning sabablari va xalqaro savdoga murojaat etamiz.
