174
tilida (17-bobda yoritilgan) 99-1 taqsimot bu Nash muvozanati
hisoblanadi. Tajribali iqtisodchilar toʻgʻri odamlardan ultimatum oʻyinni
oʻynashni soʻrashganlaridan beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. B
rolidagi insonlar odatda ularga faqatgina 1$ berishgani yoki shunga
oʻxshash kam mablagʻ berishgani uchun taqsimotni rad etadi. Buni
oldindan bilib A oʻyinchi rolidagi insonlar B oʻyinchiga 1$ dan koʻproq
berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 taqsimlashni taklif etadi, lekin
A oʻyinchilar koʻproq oʻzlariga koʻproq qismni olib qolib, B oʻyinchiga
30$ yoki 40$ mablagʻlar taklif qilishadi. Bu vaziyatda B oʻyinchi bu
taqsimotga rozi boʻlishadi.
Bu yerda nima yuz berayapti? Buning tabiiy izohi shuki insonlarni
adolatlilikning ba’zi tugʻma tuygʻulari boshqaradi. 99-1 taqsimoti
koʻpchilik odamlar uchun juda nohaqlikdek tuyiladi va buni rad etishadi,
xatto oʻzlarining zarariga ishlasa ham. 70-30
taqsimoti ham hanuz
adolatsizlikdek, lekin bu unchalik adolatsizlik emas va bu ularning
normal shaxsiy manfaatlarini toʻxtatishga majburlaydi.
Xoʻjalik
va
firmalar tabiatidagi
bizning har
tomonlama
izlanishimizda adolatlilik tugʻma tuygʻusi hech qanday rol oʻynamaydi.
Lekin ultimatum oʻyini natijalari balkim shunday boʻlishi kerakligini
taklif qiladi. Masalan, 18-19 boblarda biz qanday qilib ish haqi ishchi
kuchi talabi va taklifi orqali belgilanishini koʻrib chiqdik. Ba’zi
iqtisodchilar firmalar ishchilariga pul toʻlash
adolatliligini rasmda ham
kiritilishini taqdim etishgan. Shu sababli firmalarda yil juda foydali
boʻlganida, (B oʻyinchi kabi) ishchilar mukofot pullarini kutishlari
mumkin. Xattoki standart muvozanat buni koʻrsatmasa ham. (A oʻyinchi
kabi) firmalar adolatlilik uchun ishchilariga oʻrnatilgan muvozanat
maoshdan koʻproq berishlari haqida qaror qilishi mumkin. Ishchilar
firmalarni
ishlashni sekinlashtirish, ish tashlash yoki vandalism bilan
jazolashga harakat qiladi.
175
Zamonga mos boʻlmagan insonlar
Bir
nechta
zerikarli
vazifalarni
masalan,
kirlaringizni
yuvayotganingizni, mashina yoʻlidagi qorni kurashni yoki daromad
soligʻi anketasini toʻldirishni koʻz oldingizga keltiring. Quyidagi
savollarni koʻrib chiqamiz.
1. Siz bu vazifani hozir bajarish uchun 50 daqiqa sarflashni (A)
tanlaysizmi yoki vazifani ertaga bajarish uchun 60 daqiqa sarflashni (B)
tanlaysizmi?
2. Siz bu vazifani 90 kunda 50 daqiqa sarflab bajarishni (A)
tanlaysizmi yoki 91 kunda 60 daqiqa sarflab bajarishni (B) tanlaysizmi?
Koʻpchilik insonlar bunday savollar berilganda, 1-savol
uchun B
javobni, 2-savol uchun A javobni tanlashadi. 2-savoldagidek agar
kelajakka nazar tashlasak, insonlar zerikarli vazifani bajarishga
ketadigan vaqtni minimallashtiradi. Lekin 1-savol kabi mashqni zudlik
bilan qilishga toʻgʻri kelsa, ular buni orqaga surishni tanlashadi. Oʻylab
koʻrsak, bu harakat ajablanarli emas. Har kim vaqtni orqaga suradi.
Lekin ratsional inson nazariyasidan kelib chiqsak,
quyidagi jumboqni
yuzaga keltiradi va oʻylantirib qoʻyadi: masalan, 1-savolga bir inson 90
kun ichida 50 minut sarflashni tanladi desak, keyin 90-kun kelsa va unga
oʻz fikrini oʻzgartirishga imkon bersak. Natijada u 1-savol bilan
toʻqnashadi va u vazifani keyingi kunga qoldirishga qaror qiladi. Lekin
nega vaqtning arzimagan oʻzgarishi uning qarorlariga ta’sir qilyapti?
Hayotining koʻp qismida odamlar oʻzlari uchun rejalar tuzishadi,
lekin keyin unga mos ravishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashadi.
Sigareta chekuvchilar oʻzlariga chekishni tashahni va’da berishadi, lekin
oʻzlarining oxirgi sigaretasini chakayotgan soʻnggi damlarda u yana
chakishni xohlaydi va va’dasini buzadi. Ortiqcha vazndan qutilmoqchi
boʻlgan insonlar boshqa desert yemaslikka va’da berishadi lekin ofitsant
desert aravachasini olib kelganida u va’dasi haqida unutadi.
Ikkala
176
holatda ham bir zumlik rohat boʻlgan istak oldingi qarorlarni unitishga
sabab boʻladi.
Ba’zi iqtisodchilar iste’molni tejashni odamlarning davr bilan
hamnafas emasliklarini namoyon etishdagi yaqqol misol ekanligiga
ishonishadi. Jamgʻarish bu sigaretani yoki desertni tashlashga oʻxshaydi
va uzoq kelajak mukofoti uchun hozirda qurbonlik qilish va koʻpchilik
chiquvchilar kabi chekishni tashlashni xohlashadi va koʻpchilik
ortiqcha vazn egalari kamroq ovqatlanishga harakat qilishadi, koʻpchilik
xaridorlar foydasini koʻproq qismini tejashga harakat qilishadi. Bir
tekshiruvga koʻra, 76% amerikaliklar nafaqa uchun yetarlicha pul
jamgʻarmaganini aytishgan.
Sigareta chekuvchi sigaretani uloqtirib
yuborish orqali chekishni
tashlashi mumkin va diyetadagi inson muzlatkichga qulf osib qoʻyishi
mumkin. Judayam kam tejaydigan inson nima qilishi mumkin? U
pullarini ishlatishdan avval ularni qulflashni yoʻlini topishi lozim. Ba’zi
401(k) kabi pensiya schyotlarida aynan shunday qilinadi. Ishchi u hali
koʻrmagan toʻlov qogʻozidan pul olishlariga rozi boʻlishi mumkin.
Hisob raqamiga qoʻyilgan mablagʻdan nafaqaga chiqishdan avval
faqatgina jarima toʻlab foydalanish mumkin. Balkim bu nafaqa hisob
fondi mashhurligining bir sababidir. Ular odamlarni ularning ikkilamchi
ehtiyojlaridan himoya qiladi.
