Nazorat savollari
1. Axloqiy xavf nima? Ish beruvchi bu muammoning
qattiqqoʻllikni kamaytira oladigan 3 ta narsani izohlang.
2. Noqulay tanlov nima? Noqulay tanlov muammosi boʻlishi
mumkin boʻlgan bozorga misol keltiring.
3. Xabar berish va tahrirlashni tushuntiring va har biriga misollar
keltiring.
177
4. Condorcet paradoksini saylovining noodatiy xususiyati nima?
5. Nega koʻpchilik qoidalar oʻrtacha saylovchilardan koʻra
saylovchilarni xohishlarini hurmat qiladi?
Ultimatum oʻyinini tasvirlang. Bu oʻyin odatiy iqtisodiy
nazariyadagi qaysi holatni tasvirlaydi? Tajribalar bu vaziyatlarni
tasdiqlaydimi? Izohlang.
178
X BOB ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI
10.1. Ishlab chiqarish texnologiyasi.
Soʻnggi uch bobda biz e’tiborimizni bozor talabi — iste’-
molchilarning afzal koʻrishlari va xatti-harakatiga qaratdik.
Endi taklifga murojaat qilamiz va ishlab chiqaruvchilarning xatti-
harakatini koʻrib chiqamiz. Biz firmalar qanday qilib ishlab chiqarishni
samarali tashkil qila olishlarini va ishlab chiqarish omillarining hamda
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning qiymati oʻzgarishi bilan ishlab
chiqarish sarflarining oʻzgarishini koʻramiz. Shuningdek, firmalar va
iste’molchilar qoʻllayotgan optimal yechimlar oʻrtasida oʻxshashlik
borligini koʻramiz, iste’molchi xatti-harakatini oʻrganish bizga ishlab
chiqaruvchi xatti-harakatini tushunishda yordam beradi.
Firmani iqtisodiy boshqarishda ishlab chiqarish va sarflar (sarflar)
nazariyasi markaziy oʻrin egallaydi. Ayrim muammolar, masalan,
«Jeneral motors» kompaniyasi muntazam duch keladigan muammolar
bilan
tanishib
chiqamiz.
Yigʻuv
liniyalarining
texnikaviy
ta’minlanganlik darajasi qanday boʻlishi va uning yangi avtomobil
zavodlariga qancha miqdorda mehnat resurslari jalb etilishi kerak? Agar
kompaniya ishlab chiqarishni koʻpaytirmoqchi boʻlsa, ishchilarni
koʻproq yollashi lozimmi yoki yangi zavodlar qurish ham zarurmi?
Nima maqsadga muvofiq: bitga avtomobil zavodi turli modellar ishlab
chiqarganimi yoki har bir model alohida zavodda ishlab chiqarilganimi?
«Jeneral motors» oʻzining ishlab chiqarish sarflarini kelgusi yilda
qanday rejalashtirmoqda va vaqti kelganda bu ishlab chiqarish sarflari
qanday tarzda oʻzgaradi, ularga ishlab chiqarish hajmi qanday ta’sir
koʻrsatadi? Bu savollar faqat sanoat firmalariga qoʻllanib qolmasdan,
179
balki tovarlar ishlab chiqaruvchi, xizmatlar koʻrsatuvchi, hukumatga
qarashli va notijorat muassasalarga ham tegishlidir.
Ushbu bobda biz firmada ishlab chiqarish texnologiyasini oʻrganib
chiqamiz, bu jarayonda ishlab chiqarish omillari (mehnat va kapital
kabilar)ning birgalikda amal qilishi tayyor mahsulot (avtomobillar va
televizorlar) ishlab chiqarish bilan yakunlanadi. Biz buni bir nechta
bosqichda
amalga
oshiramiz.
Birinchidan,
ishlab
chiqarish
texnologiyasini ishlab chiqarish funksiyasi shaklida tasavvur etamiz.
Keyin, ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanib firmada ishlab
chiqarish omillari oʻzgarganda mahsulot ishlab chiqarish qanday
oʻzgarayotganligini koʻrsatamiz.
Firma faoliyatining miqyosiga alohida e’tibor qaratamiz.
Firma ishlab chiqarish hajmini uning koʻlami oshgan sari koʻpaytiruvchi
texnologik afzalliklar mavjudmi?
Shuningdek, biz koʻp tarmoqli firmalardagi ishlab chiqarishni ham
oʻrganamiz. Masalan, ikki xil mahsulot ishlab chiqaruvchi firma rahbari
har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmini (maksimumlashtirish)
uchun taqchil ishlab chiqarish omillarini qanday joylashtirishini
koʻrishimiz mumkin.
Nihoyat, biz firmaning ishlab chiqarish jarayoni toʻgʻrisidagi
empirik axborotni, jumladan, ishlab chiqarish miqyosining oʻsishi
natijasida mahsulot tannarxining pasayishi toʻgʻrisidagi axborotni
qanday olinishi va undan qanday foydalanilishini koʻramiz.
Ishlab chiqarish firma faoliyatining asosiy sohasidir. Firmalar
ishlab chiqarish omillarini qoʻllaydilar, bular, shuningdek, jalb
etiladigan (kiritiladigan) ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Masalan,
non pishiruvchi korxona egasi kiritiladigan ishlab chiqarish omillari
boʻlmish — ishchilar mehnati, un va shakardan iborat xomashyo,
shuningdek, pech, xamirqorgich va boshqa asbob-uskunalarga qoʻyilgan
180
kapitaldan non, gumma va qandolat mahsulotlari ishlab chiqarishda
foydalanadi.
Ishlab chiqarish omillarini yirik toifalar — mehnat, materiallar va
kapitalga ajratishimiz mumkin, bularning har biri kichikroq guruhlarni
oʻz ichiga oladi. Masalan, mehnat ishlab chiqarish omili sifatida mehnat
sigʻimi koʻrsatkichi orqali ham malakali (duradgorlar, muhandislar),
ham malakasiz mehnat (qishloq xoʻjaligi ishchilari)ni, shuningdek, firma
rahbarlarining tadbirkorlik faoliyatini birlashtiradi.
Poʻlat, plastik ashyolar, elektr quvvati, suv va boshqa turli ashyolar
borki, ular firma sotib olib tayyor mahsulotlarga aylantiradigan
materiallar hisoblanadi. Binolar, uskunalar va tovar-moddiy buyumlar
kapitalga taalluqlidir. Kiritiladigan omillar, ishlab chiqarish jarayoni va
pirovard mahsulot yaratish oʻrtasidagi oʻzaro munosabat ishlab chiqarish
funksiyasi orqali ifodalanadi.
Ishlab chiqarish funksiyasi firma ishlab chiqarish omillarining har
biri alohida nisbatda qoʻllanganda Q mahsulotni maksimal ishlab
chiqarishini koʻrsatadi.
Soddalashtirish uchun ikkita kiritiluvchan omil — mehnat L va
kapital K mavjud deb faraz qilamiz. Bunda ishlab chiqarish funksiyasini
Q = F(L,K)
(6.1)
tarzida yozishimiz mumkin.
Tenglamadan koʻrinadiki, mahsulot ishlab chiqarish hajmi ikki
ishlab chiqarish omilining miqdoriga bogʻliq. Masalan, ishlab chiqarish
funksiyasi bir yilda kattaligi ma’lum bir zavodning mavjud texnologiya
va yigʻuv konveyerida band boʻlgan muayyan miqdordagi mehnat
resurslari yordamida ishlab chiqariladigan shaxsiy kompyuterlar
maksimal sonini aniqchash imkonini beradi. Fermer u yoki bu ob-havo
sharoitida, mehnatning fondlar bilan ta’minlanganlik darajasi va ishda
band ish kuchi bilan oladigan maksimal hosil hajmini hosil ishlab
181
chiqarish funksiyasi yordamida aniqpash mumkin. Demak, ishlab
chiqarish funksiyasi muayyan hajmda mahsulot ishlab chiqarish uchun
ishlab chiqarish omillarining turli usullarda birlashtirishni ifodalaydi.
Masalan, vinoni koʻp mehnat talab qiluvchi qoʻlda tayyorlash
usulida yoki uzumni ezish uchun mashina, asbob-uskunalardan
foydalanib koʻp kapital sarflash usuli bilan tayyorlash mumkin.
Ta’kidlash zarurki, tenglamani (9.1) ma’lum texnologiyaga (ya’ni,
mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish omillarini oʻzaro
bogʻlanishning turli usullari toʻgʻrisidagi muayyan bilimga ega boʻlgan
holat uchun) qoʻllash mumkin. Chunki, texnologiya borgan sari
takomillashib bormoqda, firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini ishlab
chiqarish omillarini qatʼiy belgilangan tarkibda koʻpaytirishi mumkin.
Ishlab chiqarish funksiyasi nuqtayi nazaridan «mahsulotni
maksimal ishlab chiqarish» iborasi juda muhim hisoblanadi. Ishlab
chiqarish funksiyalari serchiqimlik yoki samarasiz ishlab chiqarish
jarayonlariga
yoʻl
qoʻymaydi
— ular firmalarning iqtisodiy
samaradorligini e’tiborda tutadi, ya’ni, firmalar ishlab chiqarish
omillarining har qanday oʻzaro bogʻlanishidan maksimal darajada
samarali foydalanadilar. Ishlab chiqarish funksiyalari ishlab chiqarish
omillarining oʻzaro ma’lum nisbatda boʻlishi mahsulotni maksimal
ishlab chiqarilishiga erishish bilan bogʻliq boʻlgani uchun, hech qachon
mahsulot
ishlab
chiqarishni
pasaytiruvchi
kombinatsiyalar
qoʻllanilmaydi.
Ishlab chiqarish har doim ham iqtisodiy samarali deb oʻylash
hamma vaqt ham haqiqatga toʻgʻri kelavermaydi, lekin shuni kutish
mumkinki, maksimal foyda olish uchun intilgan firmalar hech qachon
resurslarni behuda sarflamaydi.
Koʻpgina savollarni koʻrib chiqishda biz firmalar bitta aniq
mahsulot turini ishlab chiqaradi, degan farazga amal qilamiz.
| 