186
Rasm qisqa va uzoq muddatda omillar harakati oʻrtasidagi farqni
oʻrganish imkonini beradi. Faraz qilaylik, (A nuqtada) firma bir dona
(birlik) mehnat resurslari va 3 birlik kapitaldan foydalanib 55
birlik
(dona) oziq-ovqat mahsulotini ishlab chiqarmoqda, biroq u mahsulot
ishlab chiqarishni 90taga
yetkazmoqchi. Mehnat
sarflari
30
dollar/soatni, kapital sarfi atigi 10 dollarni tashkil etgani uchun 55 dona
mahsulot ishlab chiqarishning, umumiy qisqa muddatli xarajatlari 60
dollarga teng.
Uzoq muddatli davrda kapital ham, mehnat ham oʻzgarib turadigan
ishlab chiqarish omillari boʻlgani uchun, masalan, E nuqtada mahsulotni
qoʻshimcha ishlab chiqarish xarajatlari 110
dollarni tashkil etishi
mumkin. Bu, bir dona mehnat resursi va ikki dona kapitaldan
qoʻshimcha foydalanish bilan bogʻliq. Biroq, qisqa muddatli davr
davomida biz ikkala omilni bir vaqtda qoʻllay olmaymiz. Demak, 90
dona mahsulot ishlab chiqarishning birdan-bir usuli A nuqtadan S
nuqtaga siljigan holda mehnat omilini, ya’ni, mehnat sigʻimini 1dan
Zgacha koʻpaytirishdir. Afsuski, 90 dona mahsulot ishlab chiqarishning
qisqa muddatli xarajatlari 120
dollarni tashkil etadi, bu uzoq muddatli
xarajatlarga (E nuqta) qaraganda 10 dollar ortiq.
Firmalar doimo qisqa muddatli ishlab chiqarishga doir qarorga
keladilar va ayni vaqtda uzoq muddatli davrda omillarni oʻzgartirishni
rejalashtiradilar. Qisqa muddatli davrda mahsulot ishlab chiqarishni
55dan 90 donagacha koʻpaytirish firmaga soatiga 60 dollarga tushadi.
Biroq, uzoq muddatli davrda agar ishlab chiqarish jarayoni ikki dona
(birlik) kapital qoʻshimcha ravishda foydalanilsa bu sarflar 50 doll.
soatga pasayishi mumkin.
Shunday qilib, bizning firmamiz qoʻshimcha
kapitalga buyurtma
beradi, biroq ayni vaqtda uch mehnat birligidan foydalanib 90 dona
mahsulot ishlab chiqaradi. Qoʻshimcha kapital kelib qoʻshilgan vaqtda
187
firma oʻzi kiritadigan mehnat omilini kamaytirishi va foydani
koʻpaytirishi mumkin.
Bitta oʻzgaruvchan ishlab chiqarish omili sharoitida ishlab chiqarish
Kapital qatʼiy belgilangan ishlab chiqarish omili boʻlib, mehnat esa
oʻzgaruvchan hisoblanuvchi holatni koʻrib chiqamiz. Bu holda firma
ishlab chiqarishni asosan mehnat resurslaridan foydalanish hisobiga
koʻpaytiradi.
Tasavvur qiling, masalan, Siz kiyim ishlab chiqaruvchi
fabrikani boshqaryapsiz. Ixtiyoringizda doimiy (oʻzgarmas) miqdorda
asbob-uskuna mavjud, ammo Siz asbob-uskunani foydalanish va kiyim
tikish uchun oz yoki koʻp ishchi yollashingiz mumkin. Siz qancha kishi
yollash va qancha kiyim ishlab chiqarishni hal qilishingiz kerak. Bir
qarorga kelish uchun ishlab chiqariladigan mahsulot Q miqdori
foydalaniladigan mehnat resurslari L oʻsgan sari qanday koʻpayishini
(agar umuman koʻpaysa) bilish zarur.
Jadvalda mehnat sarfi turlicha va kapital sarfi doimiy boʻlgan
sharoitda 10 birlikka teng ishlab chiqarish hajmi keltirilgan (birinchi
ustun —
mehnat sarfi, ikkinchisi — kapitalning oʻzgarmas miqdori va
uchinchisi — ishlab chiqarish hajmi). Mehnat sarfi noʻlga teng
boʻlganda, ishlab chiqarish hajmi ham noʻl boʻladi. Mehnat sarfi sakkiz
birlikkacha oshganda ishlab chiqarish hajmi oʻsib boradi. Bu nuqtadan
yuqorida ishlab chiqarish hajmi kamayadi. Bungacha har bir qoʻshimcha
mehnat sarfi asbob-uskunalarning mehnat unumdorligini oshirgan, biroq
koʻrsatilgan bu nuqtadan keyin qoʻshimcha mehnat sarflari toʻla
boʻlmay qoladi va samaraga qarshi boʻlib qolishi mumkin (yigʻish
liniyasidan ikki kishiga qaraganda besh kishi yaxshi foydalanishi
mumkin, biroq oʻn kishi bir-biriga xalaqit berib ishlaydi).
