171
9.6. Xulq-atvor iqtisodiyoti
Iqtisodiyot odamni xatti-harakatini oʻrganadi, lekin bu oʻsha
tasdiqni qiluvchi yagona soha emas. Ijtimoiy fan psixologiyasi odamlar
hayotlarida qiladigan tanlovlarga ta’sir koʻrsatadi.
Iqtisodiyot va
psixologiya sohalari odatda mustaqil ravishda davom etadi, chunki ular
turli savollar doirasiga oʻz e’tiborlarini qaratishgan. Lekin oxirgi paytda
iqtisodchilar asosiy psixologik qarashlarni
tushuntirishayotgan xulq-
atvor iqtisodiyoti deb ataluvchi soha paydo boʻldi. Keling ulardan
ba’zilarini koʻrib chiqamiz.
Odamlar har doim ham ratsional emaslar
Iqtisodiy nazariya odamlarni ma’lum xususiyatiga qarab
joylashtiradi, ba’zida u
Homo ekonomicus deb ataladi. Bu tur a’zolari
har doim ratsionaldir. Firma menejeri
sifatida ular foydani
maksimallashtiradi,
iste’molchi
sifatida
ular
naflilikni
maksimallashtiradi. Ular duch keladigan toʻsiqlarni inobatga olib, ular
ratsonal ravishda barcha daromadlarni va xarajatlarni taqqoslaydi va har
doim eng munosib yoʻlni tanlaydilar.
Haqiqiy insonlar Homo sapienslardir. Garchi ular koʻp jihatdan
ratsional insonga oʻxshasa ham, iqtisodiy nazariyadagi tejamkor insonlar
ancha murakkab hisoblanadi. Ular ta’sirchan,
sarosimaga tushuvchi,
emotsional va kaltabin boʻlishadi. Odam fikr yuritishidagi bu
kamchiliklar psixologlar uchun asos boʻlib hisoblangan lekin
yaqingacha ularga e’tibor berishmagan.
Iqtisodiyot va psixologiya chegaralarini birinchilardan boʻlib
oʻrgangan Gerbert Simon odamlarga ratsional
maksimalistlar sifatida
emas, balki qoniquvchilar sifatida qarashni taklif qilgan. Har doim eng
yaxshi yoʻnalishni tanlagandan koʻra, ular shunchaki yaxshi boʻlgan
qarorni qabul qilishadi. Shuningdek, boshqa iqtisodchilar odamlar faqat
172
“ratsionalga yaqin” yoki ular cheklangan ratsionallikka ega deb taxmin
qilishadi.
Odamlar qarorlar qabul qilish izlanishlari odamlar qiladigan doimiy
xatolarni ochishga harakat qildi. Quyida ba’zi topilmalar:
- Oʻziga ishonuvchi insonlar. Tasavvur qiling, sizga bir nechta sonli
savollar berishdi. Masalan: BMT tarkibidagi Afrika davlatlari soni,
Shimoliy Amerikadagi eng baland togʻning balandligi va hokazo…
- Odamlar jonli kuzatuvdagi kichik sonlarga juda katta e’tibor
berishadi.
Tasavvur qiling, siz X markadagisi.
- mashinani sotib olishni rejalashtiryapsiz. Siz uning ishonchliligini
bilish uchun X markadagi mashinaning 1000 ta egalari tomonidan koʻrib
chiqilgan xaridor hisobotini oʻqiysiz. Keyin siz X markadagi mashinasi
bor doʻstingiz yoniga borasiz va u sizga uning mashinasi boʻlmagʻur
ekanini aytadi. Doʻstingizni fikriga qanday munosabat bildirardingiz?
Agar
siz ratsional fikrlasangiz, siz u faqat sizning sinov
koʻrsatkichlaringizni 1000 ta dan 1001 ta ga koʻpaytirganiga tushinib
yetasiz. Lekin doʻstingiz hikoyasi ishonarli boʻlgani
uchun siz qaror
qabul qilishda bunga koʻproq e’tibor berasiz.
-
Fikrlarini ozʻgartirishni xohlamaydigan insonlar. Odamlar oʻzlari
allaqachon ega boʻlgan fikrlarini isbotlab berishga oʻrganib qolishgan.
Bir kuzatuvda subyektlardan jinoyatchiga oʻlim jazosi berilishi kerakmi
yoʻqmi degan kuzatuv hisobotlarini oʻqish va unga baho berish soʻraldi.
Oʻqib boʻlishgach, boshidanoq oʻlim jazosini tanlagan insonlar
oʻzlarining fikrlarida qat’iy qolishgan va boshidanoq oʻlim jazosiga
qarshi boʻlganlar ham oʻzlarining fikrlarida qolishgan….
Hayotingiz davomida qabul qilgan qarorlaringiz haqida oʻylang.
Bulardan ba’zilarini koʻrsatib bera olasizmi?
Axloqiy namuna 401(k) rejasini ya’ni ba’zi firmalar oʻz ishchilariga
taklif etadigan pensiya fondi soligʻini oʻrganishda yuzaga keladi. Ba’zi
firmalarda ishchilar rejada qatnashishni oddiy anketani toʻldirish
orqali
173
tanlashlari mumkin. Boshqa firmalarda ishchilar toʻgʻridan-toʻgʻri qabul
qilinishadi va anketa toʻldirish orqali rejadan bosh tortishlari mumkin.
Bu koʻpchilik ishchilar 1-holatdan koʻra 2-holatda qatnashishni
koʻrsatadi.
Agar
ishchilar
mukammal
ratsional-maksimalistlar
boʻlishganida, ular ish beruvchilari taklif qilgan majburiyatni
bajarmaslikka e’tibor bermasdan pensiya
fondining eng muqobilini
tanlagan boʻlardilar.
