Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

19 
rashga nisbatan noto‘g‘ri qarashlar mavjud. Bu katta yoshdagi aholining 
katta qismining past psixologik savodxonligi natijasidir, bu esa, o‘z nav-
batida, keyingi avlodlarga ham xuddi shunday salbiy ta’sir qiladi. Shun-
ga qaramay, globallashuv jarayonlari tobora ko‘proq qamrab olingan za-
monaviy jamiyatdagi ijtimoiy o‘zaro munosabatlarda asta-sekin o‘zga-
rishlar ro‘y bermoqda. 
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev yoshlarga tarbiya va psixologik yor-
dam berish haqida “Shuningdek, tajribali pedagog va mutaxassislarni 
jalb etgan holda, o‘quv reja va dasturlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish 
zarur. Oldimizda yoshlarga tarbiya berish, psixologiya va boshqa turli 
sohalarda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha murakkab 
vazifalar turibdi”, deb aytgan edi.
1
 
Ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi ijtimoiy tasavvurlarda o‘z ak-
sini topadi, ular murakkab ruhiy shakllanishlar bo‘lib, xotira, e’tiqod, 
mafkura va boshqalar kabi turli xil ruhiy hodisalar bilan bog‘liqdir.
Ijtimoiy tasavvurlar ijtimoiy-psixologik tadqiqotning eng muhim 
predmetlaridan biri bo‘lib, ular inson ongining barcha sohalarini qamrab 
oladi, turli ijtimoiy va ruhiy jarayonlarga ta’sir qiladi. Shunday qilib, ta-
labalarning psixologik yordam fenomeni haqidagi tasavvurlarini o‘rga-
nish talabalarni psixologik yordam ko‘rsatish tizimiga integratsiya qilish 
va shu orqali takomillashtirish uchun ushbu g‘oyalarni o‘zgartirish im-
koniyatlari, yo‘llari va usullarini aniqlash imkonini beradi.
2
Bunday tad-
qiqotlar kompleks yondashuvni talab qiladi, shuning uchun talabalarning 
psixologik yordam haqidagi ijtimoiy tasavvurlarini o‘rganish uchun za-
rur bo‘ladigan nazariy asoslarni ko‘rib chiqish zarur bo‘ladi. 
Shakllangan ijtimoiy tasavvurlar jamoaviy ongga singibgina qol-
may, balki shaxsning olam, o‘zi va uning tevarak-atrofdagi voqelik haqi-
dagi tasavvurlarini aks ettiruvchi individual ongga ham kirib boradi.
3
L.G.Pochebut bu hodisaning murakkabligini qayd etib, ijtimoiy ta-
savvurlarning turli psixik funksiya va hodisalar bilan aloqasini o‘rganish 
zarurligini ta’kidlaydi.
4
1
Ш.М.Мирзиёeв. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаоли-
ятининг кундалик қоидаси бўлиши кeрак. Тошкeнт, “Ўзбeкистон”, 2017, 45-бет. 
2
Есипов М.А. Социальные представления студенческой молодежи о психологической помощи: актуаль-
ность исследования. Социальная психология и общество: история и современность. Cборник материалов 
Всероссийской научно-практической конференции с международным участием памяти академика РАО А.В. 
Петровского. М., МГППУ, 2019, c. 41 – 43. 
3
Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб., “Питер”, 2000, 712 с. 
4
Почебут Л.Г. Социальная психология. Учебник для вузов. Стандарт третьего поколения. СПб., “Питер”, 
2017, 400 с. 

20 
Shuni ta’kidlash kerakki, L.S.Vigotskiyning kundalik tushunchalari 
ostida psixologiyada “konsepsiya”, “kundalik tushuncha” va “hukm” ka-
bi kategoriyalar ishlab chiqilgan bo‘lib, u jamiyatda tabiiy ravishda 
shakllangan bilim va g‘oyalarning ma’lum bir to‘plamini tushuntirdi.
1
Chet el adabiyotida “jamoa tasavvurlari” ilmiy konsepsiyasini sot-
siolog Emil Dyurkgeymning asarlarida topish mumkin, u jamoaviy ta-
savvur, urf-odatlar va an’analar o‘rtasidagi farqni ta’kidlagan. Uning fik-
richa, jamoaviy ong ichkaridan harakat qilib, insonning ijtimoiy hayoti-
ga ta’sir qiladi.
2
Jamoaviy ongda shakllangan g‘oyalar va shaxs ongi o‘rtasidagi 
bog‘liqlik muammosi haqida ko‘plab tadqiqotchilar yozgan. Shunday qi-
lib, G.M.Andreeva shaxsning shaxsiy dunyoqarashi va g‘oyalari ijtimo-
iy-kognitiv tizimga qanday kiritilganligini tasvirlab berdi. G‘oyalarning 
shakllanish jarayonini uzluksiz sikl sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Bun-
da individual g‘oyalar jamoaviy (ijtimoiy) g‘oyalarga aylanadi, bu esa, 
o‘z navbatida, individual e’tiqodlar, bilimlar, dunyoqarashning tuzilishi-
ga ta’sir qiladi.
3
K.A.Abulxonova ijtimoiy tasavvurlarni shaxs ijtimoiy tafakkurining 
bir qismi deb hisoblaydi, ijtimoiy tafakkurni o‘rganish esa ong muam-
molarini ham, shaxs va jamiyatning rivojlanish tendentsiyalarini ham 
ochib berishga imkon beradi. 
Ijtimoiy tasavvur shakllanishining 4 bosqichini qisqacha ko‘rib chi-
qamiz (K.A.Abulxonova bo‘yicha). Muammolilik bosqichida shaxs o‘zi-
ni o‘rab turgan voqelikni tahlil qiladi va tuzadi, shuningdek, ushbu voqe-
likka munosabatni shakllantirish uchun ko‘rib chiqilishi kerak bo‘lgan 
muammoni yoritadi. Sharhlash bosqichida subyekt o‘z tajribasi, shu-
ningdek, individual tadqiqot jarayonida olingan gipoteza va xulosalar 
asosida obyektga munosabatni shakllantiradi. Keyingi bosqich, taqdim 
qilish, allaqachon shakllangan ijtimoiy tasavvurlarning jamiyatga uzati-
lishidan iborat. Nihoyat, oldingi bosqichlar asosida tushunchalarni tur-
kumlash sodir bo‘ladi. Bu aniq formulalar yaratish va tushuntirishdan 
iborat ma’no beruvchi g‘oyalar va o‘rganilayotgan muammo haqidagi 
1
Выготский Л.С. Мышление и речь. 5-е изд., испр., М., “Лабиринт”, 1999, c. 192. 
2
Дюркгейм Э. Социология. Ее предмет, метод, предназначение. М., “Канон”, 1995, c. 352. 
3
Андреева Г.М. Психология социального познания. Учеб. пособие для студентов высших учебных заведе-
ний. 3-е изд. перераб. и доп., М., “Аспект Пресс”, 2005, c. 303. 

21 
ijtimoiy tasavvurlarning ilgari shakllangan boshqa tasavvurlar bilan alo-
qasi haqidagi tushunchani shakllantirish.
1
Ijtimoiy tasavvurlarning shakllanish jarayonini tahlil qilar ekanmiz, 
inson psixikasida tevarak-atrofdagi voqelikni aks ettirishda buzilishlar 
bo‘lishi mumkinligini hisobga olish zarur. Kognitiv omil 
‒ bu fikrlashni 
stereotiplashtirish, shaxsning dunyo rasmini soddalashtirish va uni oda-
tiy sxemalariga yetkazish istagi. G‘oyalarni buzishning guruh omilining 
ta’siri shaxslarning birgalikdagi o‘zaro ta’sirida namoyon bo‘ladi. At-
rofdagi voqelikni aks ettirish buzilishining madaniy omili 
‒ bu madaniy 
me’yorlarni hisobga olgan holda, idrok etilgan stimullarning cheklangan 
talqini. 
Moskovichi ijtimoiy tasavvurni konsepsiya va idrok o‘rtasidagi ora-
liq bo‘g‘in deb hisoblaydi va ijtimoiy tasavvurning ongda namoyon bo‘-
lishini aks ettiruvchi ikki jihatini belgilaydi. Ikonik jihat bilimlar tizimi 
asosida qurilgan obyektning tasvirini tavsiflaydi, bu esa, o‘z navbatida, 
tasavvurlarning konseptual jihati hisoblanadi.
2
Ijtimoiy vakillik muammosini o‘rganish doirasida shunday xulosaga 
kelish mumkinki, ularning ba’zilari kichik guruhlarga tegishli, boshqala-
ri esa etnik guruhlar kabi katta guruhlarga xosdir. 
Umuman olganda, S.Moskovichi ijtimoiy vakillikning uch turini aj-
ratib ko‘rsatdi. Jamiyatda eng keng tarqalgani bu katta guruhning barcha 
a’zolari tomonidan baham ko‘rilgan yetakchi g‘oyalardir. Bu tasavvurlar 
majburiydir, ular ijtimoiylashuv jarayonida qo‘llanilishi mumkin. Ular 
shaxsning e’tiqodlariga ham ta’sir qilishi mumkin. Erkinlashgan ijtimo-
iy tasavvur kichik guruhlarga xosdir. Ular kelib chiqishi, qiziqishlari, 
maqsadlari va boshqalarga yaqin bo‘lgan kichik guruhlarda ham farq qi-
lishi mumkin. Nihoyat, polemik ijtimoiy tasavvurlar 
‒ bu munozaralar 
natijasida, idrok va qarashlar to‘qnashuvi jarayonida shakllangan va ja-
moatchilik ongiga kirib kelgan tasavvurlardir. Ko‘pincha, bu g‘oyalar ja-
miyatning barcha a’zolari tomonidan qo‘shilmaydi, shuning uchun ular 
polemik xarakterga ega. 
Ijtimoiy tasavvur nazariyasi doirasida olib borilgan tadqiqotlarni 
tahlil qilib, uchta xorijiy yondashuv (maktablar)ga e’tibor qaratish lo-
zim. Ulardan birinchisi Eks-en-Provans maktabi tuzilmani ifodalaydi. U 
1
Абульханова К.А. Социальное мышление личности. Современная психология: состояние и перспективы 
исследований. Ч. 3. Социальные представления и мышление личности. М., Институт психологии РАН, 2002, 
c. 88 – 103. 
2
Бовина И.Б. Теория социальных представлений: история и современное развитие. Социологический жур-
нал, 2010. № 3, c. 5 – 20. 

22 
yadro va periferik tizimning shakllanishini, shuningdek, ularning muno-
sabatlarini ko‘rib chiqadigan ijtimoiy tasavvurlarni o‘rganishga yangi 
yondashuv hisoblanadi. 
Shunday qilib, aytish mumkinki, ijtimoiy tasavvur ma’lum bir gu-
ruhda umumiy bo‘lgan bilimlar, qarashlar, e’tiqodlar bo‘lib, ular barcha 
darajadagi ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘tkazilgan bir qator tajribalar va tadqiqotlar talabalarda psixologik yor-
dam haqidagi ijtimoiy tasavvurlarning namoyon bo‘lishi haqida quyi-
dagi tasavvurlarni shakllantirishga yordam beradi: 
1. Yoshlarning psixologik yordam haqidagi ijtimoiy tasavvurlari 
o‘smirlik davrining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, 
o‘zak va periferiyaga, shuningdek, ijobiy va salbiy ma’nolarda ifodalan-
gan kognitiv, affektiv va xulq-atvor komponentlariga ega. Talaba-yosh-
larning ijtimoiy tasavvurlarining o‘zagi va periferiyasi “qo‘llab-quvvat-
lash‘, “muammolar”, “o‘zaro ta’sir”, “relyef” kabi konstruksiyalar bilan 
ifodalanadi. Kognitiv komponentda ijobiy ma'noda “qo‘llab-quvvatlash” 
va “ruhiy stressni bartaraf etish” va salbiy ma'noda “aldash” kabi psixo-
logik yordam haqidagi g‘oyalar mavjud.
2. Yoshlar, keksa odamlarga nisbatan, psixologik yordamning poten-
sial imkoniyatlari va uning samaradorligi to‘g‘risida kamroq ma’lumot-
ga ega, ular muammolarga duch kelgan vaziyatda unga murojaat qilish 
ehtimoli kamroq. Yoshlarda psixologik yordam so‘rashning sabablari 
qo‘llab-quvvatlash va o‘zlarini yaxshiroq tushunishga bo‘lgan ehtiyoj, 
kat
talarda‒maxsus maslahat va treningga bo‘lgan ehtiyoj bo‘lishi mum-
kin. Yoshlar psixologni ko‘proq murabbiy sifatida, kattalarni esa muta-
xassis sifatida qabul qiladilar. 
3. Psixologik yordam haqidagi ijtimoiy tasavvurlarning shakllani-
shi, ko‘p jihatdan, ijtimoiy-demografik xususiyatlarga bog‘liq. Shunday 
qilib, qizlar psixologik yordamga ko‘proq murojaat qilishadi, ular psixo-
logga ishonishga ko‘proq e’tibor berishadi. Bunday yordam so‘rash 
uyatli deb hisoblaydigan yigitlardan farqli o‘laroq, qizlarda psixologik 
yordam haqida kamroq qoralanadi. Qizlar uchun mutaxassisning tashqi 
kommunikativ fazilatlari muhimroq bo‘lib, uning mijoz bilan muloqot 
qilish “atmosferasiga” ta’sir qiladi, o‘g‘il bolalar esa mutaxassisning 
mehribonligi, mas’uliyat, bilimi kabi muhim shaxsiy fazilatlariga e’tibor 
berishadi. Psixologik yordam haqida ko‘proq ijobiy fikrlar gumanitar 
yo‘nalish talabalari, shuningdek, psixolog bilan bog‘lanish tajribasiga 
ega bo‘lgan talabalar orasida qayd etildi. 

23 
4. Ko‘proq konstruktiv ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash strategiyalarini 
afzal ko‘radigan yoshlar orasida psixologik yordamga talab yuqo-
ri. Yoshlarning ijtimoiy idrok etishida psixologik yordamga katta intilish 
yuqori darajadagi aks ettirish va faollik, ularning o‘ziga xosligini ang-
lash va o‘zini-o‘zi rivojlantirish istagi bilan bog‘liq. Psixologik yordam-
ga qaratilgan yoshlar orasida xulq-atvor va moslashuvchan kurash strate-
giyalarini, yaqin munosabatlarni o‘rnatish va boshqa odamlarni nazorat 
qilish istagini, ijtimoiy inkluziya va ijtimoiy integratsiyada ba’zi qiyin-
chiliklarni ajratib ko‘rsatish mumkin. O‘zini kamsituvchi va kognitiv 
strategiyalar psixologik yordam so‘rashga to‘sqinlik qiladi va psixologik 
yordamga salbiy munosabatda bo‘lgan yoshlar boshqa jamoalardan yor-
dam so‘rash ehtimoli ko‘proq. 
5. Talabalarning psixologik yordam haqidagi ijtimoiy tasavvurlarini 
uchta omil yig‘indisida ko‘rib chiqish mumkin: “O‘z-o‘zini hurmat qi-
lish va boshqalar bilan yaqin munosabatlar o‘rnatish qobiliyati” (17% 
dispersiya), “Ogohlik va o‘zini bilish istagi” (dispersiyaning 14%), “Psi-
xologik yordamga ishonish va muammoni hal qilishdagi faollik” (10% 
dispersiya).
Yoshlar o‘rtasida psixologik yordam so‘rashning to‘rt turi mavjud: 
“Rivojlanish va natijalar uchun murojaat”, “Emotsional javob uchun 
murojaat”, “Xavfsiz qo‘llab-quvvatlash uchun murojaat”, “Emotsional 
stressni bartaraf etish uchun murojaat”. 
Ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar zamonaviy jamiyatda o‘rganilayot-
gan hodisalarning namoyon bo‘lishi to‘g‘risida ma’lumot olish va ular-
ning kelajakdagi dinamikasini bashorat qilish imkonini beradi, shuning 
uchun amaliy psixologiyada talabalarni o‘rganish ilmiy bilimlarni ke-
ngaytirish uchun ham, bilimlarni rivojlantirish uchun ham muhim yo‘na-
lish hisoblanadi.
Talabalarningning psixologik yordamga bo‘lgan munosabati muam-
mosi, garchi ba‘zi mualliflar, asosan, xorijiy mualliflar tomonidan ko‘rib 
chiqilsa ham, hali ham yetarlicha o‘rganilmagan deyish mumkin. 
Ushbu maqolada bayon etilgan nazariy ma’lumotlar asosida yosh-
larning psixologik yordamga oid ijtimoiy tasavvurlarini o‘rganish ushbu 
hodisa haqidagi hozirgi tushunchani kengaytiradi. 

Download 1.94 Mb.