17
4 - Ma'ruza
AVTOMOBIL YO’LLARIDAN SUVLARNI CHETLATISH TIZIMI
REJA:
1.Avtomobil yo’llaridan suvlarni chetlatish.
2.Sun’iy inshoot turlari.
3.Yo’llardagi ko’priklar, quvurlar, ularning tuzilishi va o’lchamlari.
Tayanch so’z va iboralar:
ko’prik, quvur, ko’ndalang nishablik, sun’iy inshoot, drenaj,
yon ariqchalar.
Avtomobil yo’li poyini namlikdan saqlash uchun yo’ldan suvni ketgizuvchi bir qator
inshootlar mavjud bo’lib, ular yo’l poyiga ta'sir etuvchi suvlarni oqizishga xizmat qiladi.
Yomg’ir va qor suvlarini yo’lni ustidan qochirish uchun yo’l qoplamasiga ko’ndalang
qiyalik beriladi. Bu qiyalik yo’l o’qidan ikki tomonga qaratiladi. Suvlarni yo’l bo’ylab oqizish
uchun tuproq poyining pastki chegarasidan yo’l yon ariqchalari (kyuvetlar), qiyalik yerlarda yon
bag’ir ariqchalari loyihalanadi.
Yo’l qoplamasining turiga qarab yo’lning ko’ndalang qiyaligi QMQ 2.05.02-95 ga
asosan
quyidagicha
(qoplama turi qoplama ko’ndalang qiyaligi %):
Eng kich. Katta.
Asfaltbeton va temirbeton qoplama 15
20
Chaqiqtosh, shag’al bitum bilan qorilgan 20
25
Chaqilgan tosh yoki shag’alli qoplama 25 30
Tosh yo’llar, qorishmalar
bilan mustahkamlangan tuproq 30 40
QMQ da ko’rsatilgan ko’ndalang qiyalik miqdori oshirib yuborilsa,
avtomobilga bir qancha
qiyinchiliklar tutsiladi:
-muzlaganda, yoki tuproqli yo’llarda avtomobil yonboshga siljishi mumkin;
-avtomobilni ichki g’ildiragi ko’pro' yemiriladi;
-avtomobilni boshqarish qiyinlashadi.
Yo’l yoqasidagi ariqchalar yo’l poyi o’ymada o’tganda va ko’tarma balandligi 1,2 m
gacha bo’lgan joylarda loyihalanadi. Ariqchalar shakli uchburchak va trapetsiya shaklida bo’lishi
mumkin.
6-rasm. Yon ariqchalarning ko’ndalang kesimi.
a) trapetsiya shaklidagi; b) uchburchak shaklidagi.
Ariqchalar chuqurligi 0,3; 0,4; 0,6 m va ariqcha tubi kengligi 0,4 m bo’lishi mumkin.
Ariqchalar tashqi yon qiyaligi 1:1,5 bo’ladi.
Yo’l yoqasidagi ariqlar yordamida suvlar yerni past-joylariga yigqilib,
dalaga
boshqariladi yoki kuvrlar orqali yo’lni ikkinchi tomoniga o’tkazib yuboriladi.
18
Yo’l yoqasidagi ariqchalarga yig’ilgan suvlarni tezkor olib ketish maqsadida,
ariqchalarga bo’ylama qiyalik beriladi. I-III yo’l iqlimli mintaqalarida eng kamida 5%, IV-V
iqlimli mintaqalarda 3% olinadi.
Ariqchalar bo’ylama qiyaligiga qarab ularni tubi mustahkamlanadi. Agar yo’lni bo’ylama
qiyaligi 15 % gacha bo’lsa hech qanday mustahkamlash ishlari olib borilmaydi. Agar 15 % dan
30 % gacha bo’lsa, u holda o’t ekib mustahkamlanadi. 30-50% bo’lsa, ariqchalarni yon bag’ri va
tubi tosh yoki beton bilan maxkamlanadi.
Tog’ yon bag’ir ariqchalari yo’lga tepalik qiyaligidan qolib kelayotgan suvlarni yig’ib,
suv inshootlariga tushirib yuborish uchun xizmat qiladi.
Yer osti suvlari baland bo’lgan va yer poyini ko’p ko’tarish mumkin bo’lmagan, joylarda yo’l
poyini yer osti suvlaridan namlanmasligi uchun drenajlar quriladi. Drenajlar ochiq zovur holida
yoki yopiq holda yer ostiga o’rnatiladi.
Yo’l asosining qumdan yoki shag’aldan tashkil topgan qatlami drenajga misol bo’la oladi.
Yopiq drenajlarda temir teshik trubalar yotqizilib yerni past joylariga va oquvchi suv ariqlariga
tushirib yuboriladi.
Avtomobil yo’llari ko’p sonli daryolarni, doimiy suv oqimlarini, sug’orish kannallarini kesib
o’tadi. Bu suv to’siqlarini oshib o’tish uchun suv oqimlarini kesib o’tuvchi inshootlar tizimi
quriladi.
Bu tizim tarkibiga sun'iy inshootlar va tutashishlar kiradi. Sun'iy
inshootlar va ularga
tutashishlar suv oqimidan kesib o’tuvchi transport inshootlari hisoblanadi. Suvni izga soluvchi
va ximoyalovchi inshootlar yordamchi inshootlar hisoblanadi. Ammo ularsiz asosiy inshootni
ishonchligini yoki normal ishlashini ta'minlash mumkin emas.
Sun'iy inshootlar turlari quyidagicha:
- ko’prik - suv to’siq ustidan yo’lni o’tkazuvchi inshoot.
- tonnel - suv to’siq ostidan yo’lni o’tkazuvchi inshoot.
- paron - suv to’siqdan avtomobil yoki vagonni olib o’tuvchi harakatlanuvchi qurilma.
Sun'iy inshootlar sifatida ko’priklarni qo’llash keng tarqalgan. Shuning uchun ko’prikli
o’tish suv oqimidan kesib o’tish uchun
asosiy inshoot hisoblanadi
Uzunligi bo’yicha ko’priklar 3 ta guruhga bo’linadi:
1. Uzunligi 25 m gacha bo’lgan kichik ko’priklar.
2. Uzunligi 25-100 m gacha bo’lgan o’rtacha ko’priklar.
3. Uzunligi 100 m dan katta bo’lgan katta ko’priklar.
Yo’llarda kichik suv oqimlarini kesib o’tish uchun ko’p sonli kichik ko’priklar, quvurlar
va boshqa sun'iy inshootlar quriladi. Har qanday katta yoki kichik sun'iy inshootlarni loyihalash
gidravlik hisob ishlari asosida bajariladi.
Ko’prikli o’tish yo’l tarkibiy qismi hisoblanadi. Ko’prikli o’tish murakkab va qimmat
bo’lgan inshootlar kompleksidan iborat bo’lib, bu daryoni kesib o’tish joyiga muxim bog’liq.
Ko’prikli o’tish joyining eng qulay variantini tanlashda inshootninng qurilish baxosiga va undan
foydalanishga ta'sir qiluvchi jihatlarni hisobga olishimiz kerak.
Kichik ko’priklar deb - uzunligi 25 m gacha bo’lgan ko’priklarga aytiladi. Kichik
ko’priklar asosiy elementlari tayanchlari va ko’prik oraliq qurilmasi hisoblanadi. Ko’prik oraliq
qurilmasi - plita va balkalardan tashkil topgan bo’lib, u qatnov qismini
joylashtirishga xizmat
qiladi.
Tayanchlar - transport vositalaridan va ko’prik oraliq qurilmalaridan keladigan
kuchlanishlarni zaminga o’tkazish uchun xizmat qiladi.
Ko’prik qatnov qismidan suv sathigacha bo’lgan masofa ko’prik balandligi deyiladi.
kons
к
h
Δ
0,88Н
Н
∆ - oraliq qurilma pastki chegarasidan suv sathigacha bo’lgan balandlik ∆= 0,5 m.
Ko’prik tayanchlari orasidagi suv sathigacha bo’lgan kenglik yig’indisiga ko’prik tuynugi
deyiladi.
19
Ko’prik tuynugini gidravlik hisoblashda 2 xil suv oqish tartibi ishlatiladi.
1. Erkin oqim
2. Erkin bo’lmagan oqim.
Umuman ko’priklar kuchlanganlikka ishlash sharoitiga qarab, quyidagi turlarga bo’linadi:
To’sinli, arkali, romli, osma.
Suv o’tqazuvchi inshootlar jumlasiga quvurlar ham kiradi.
Quvurlarda suvni quyidagi oqish tartiblari kuzatiladi.
1. Bosimsiz.
2. Yarim bosimli.
3. Bosimli.
Quvur ustidagi minimal balandlik quyidagi formula yordamida topiladi:
t
y
h
d
H
.
min
bu yerda:
d-quvur diametri, h
y.t
- yo’l to’shamasi balandligi ,
δ- quvur devorining qalinligi.
