4
Rim imperiyasi davridagi yo’l to’shamasi ko’ndalang kesimi quyidagi ko’rinishlarda
bo’lgan:
1-Rasm. Vavilondagi Marduk xudosining qasriga boradigan yo’l ko’ndalang kesimi.
2-rasm. Yo’l to’shamasi ko’ndalang kesimi.
Yo’l qurilishida rivojlanish fransuz olimi Jeroma Trezage va shotland olimi Jon Mak-
Adam tavsiya qilgan konstruktsiyalardan boshlanadi. Ular tavsiya qilgan yo’l to’shamasi
tuzilmasi yerda ma'lum bir chuqurlikda (koritoda) joylashtiriladi. Yomg’ir va qor suvlari qolib
ketishi uchun yo’lga ko’ndalang qiyalik beriladi.
Fabrika va zavodlarning katta hajmdagi xom ashyoga bo’lgan talabi oshgan sari yo’llarga
bo’lgan ehtiyoj ham ko’paya borgan. XVIII asrda ot-arava transportidan sekin-asta bug’da
yuradigan …..
Lekin, transport yo’laklarini rivojlanishi transport masalasini hal qila olmadi. Chunki temir
yo’llar orqali yaqin masofalarga yuk tashish qimmatga tushgan.
Sekin-asta avtomobil yo’llariga bo’lgan ehtiyoj oshib bordi. Yengil, ichki yonuv
dvigatelli avtomobillar ixtiro qilindi. Avtomobillar yuk va yo’lovchilarni tashuvchi vositaga
aylandi.
Avtomobilning rivojlanishi o’z navbatida yo’llarga bo’lgan talabni kuchaytirdi.
Avtomobil yo’li orqali tashiladigan yuklarning tannarxini kam yoki ko’p bo’lishi
yo’llarning holatiga va sharoitiga bog’liq bo’ladi. Yomon yo’llarda ko’p yoqilg’i sarf qilinadi va
avtomobil tezligi kamayadi.
Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasida avtomobil yo’llarining umumiy uzunligi
146000 km ni tashkil qiladi, shundan 44000 km ga yaqini umum
foydalanuvdagi avtomobil
yo’llari hisoblanadi. Ulardan 51 % qattiq qoplamali avtomobil yo’llaridir. Sementbeton
qoplamalarining uzunligi 330 km ga yetadi.
Respublikamiz iqtisodiyotining rivojlanishi avtomobil yo’llari uzunligining ortishiga va
ularning holatiga bog’liqdir. Yo’l tarmoqlarining ortishi va transportning rivojlanishi asosiy
iqtisodiy omillardan sanalgan.
Bugungi kunda davlatimiz tomonidan transport yo’laklarini rivojlantirishga katta e'tibor
qaratilmoqda. Bu borada YEVROPA HAMJAMIYATINING TASIS DASTURI asosida tuzilgan
TRASEKA loyihasini O’zbekistonda qo’llab quvvatlanishi bunga misol bo’ladi. Keyingi yillarda
5
Buyuk Ipak Yo’lini tiklash masalasida Respublikamizda bir qator ulkan ishlar amalga
oshirilmoqda, bunga misol qilib Qamchiq va Rezak davonlarining qurilishini va loyihasi olib
borilayotgan
"Andijon-Toshkent-Nukus-Qo’ng’irot"
tezyurar
avtomobil
magistralini
ko’rsatishimiz mumkin.
Bugungi kunda mamlakatimizda 13 ta yo’nalishdagi avtomobil yo’llari bo’yicha xorijiy
avtotransportlarni Respublika hududi orqali otqizilishi yo’lga qo’yilgan.
Mamlakatimizda keyingi yillarda xorijiy zamonaviy yo’l qurilish texnikalaridan keng
foydalanilmoqda. Bu esa yo’l qurilishi va yo’llardan foydalanish
ishlari samaradorligini
oshirmoqda. Bu borada "Vertgen" va "Fogel", "Dunapak" kampaniyalarining yo’l qurilish
texnikalaridan keng foydalanilmoqda.
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida yangi qabul qilingan qonunga asosan
avtomobil yo’llari quyidagicha tasniflanadi:
umumfoydalanuvdagi avtomobil yo’llari;
shahar va boshqa aholi punktlari ko’chalari;
xo’jalik avtomobil yo’llari .
Umumfoydalanuvdagi avtomobil yo’llari davlat mulki bo’lib, avtomobil yo’llaridan
foydalanuvchilar uchun ochiqdir. Umumfoydalanishdagi avtomobil yo’llari aholi ehtiyojlarini ,
davlatni ijtimoiy – iqtisodiy va mudofaa ehtiyojlarini qanoatlantirish uchun shaharlar hamda
boshqa
aholi
punktlari
o’rtasida
yuklar
va
yo’lovchilar
tashishni
ta’minlaydi.
Umumfoydalanuvdagi avtomobil yo’llari quyidagilarga bo’linadi.
1. Xalqaro ahamiyatdagi - I-a, I-b,II-a, III-a.
2. Davlat ahamiyatidagi - I-a, I-b, II-a, II-b, III-a, III-b.
3.Maxalliy ahamiyatdagi -III-b, IV-a, IV-b, V.
Avtomobil yo’llari ШНҚ
2.05.02-07
"Автомобиль йўллари" ga texnik toifasiga ko’ra
quyidagi tasnifga ega. U kelajakdagi harakat miqdoriga qarab quyidagi jadvalga asosan qabul
qilingan.
Yo’lning iqtisodiy ahamiyati
Yo’l
toifasi
Hisobiy harakat jadalligi,
keltirilgan dona/sut
Xalqaro va davlat
ahamiyatiga molik yo’llar
I
a
(avtomagistral)
I
b
(Tezkor yo’l)
II
III
14000 dan ortiq
14000 dan ortiq
6000-14000
2000-6000
Mahalliy ahamiyatga molik
yo’llar
IV
V
200-2000
200gacha
Harakat jadalligi yo’lning turli uchastkalarida bir xil emas, ko’pincha harakat jadalligi aholi
yashaydigan joylarda va korxonalar atrofida katta qiymatlarga ega, kunning har xil vaqtida
o’zgarib turadi.
Yo’lning ishlash sharoitini baholashda harakat jadalligi asos qilib olinadi. Avtomobil
yo’llaridan og’ir va yengil avtomobillar harakatlanganligi sababli, ularning tezliklari ham har xil
bo’ladi. Og’ir va yengil avtomobillarni bir tizimga keltirish uchun keltirish
koeffitsienti degan
tushuncha kiritiladi. Keltirish koeffitsientlari orqali og’ir avtomobillar yengil avtomobillar
soniga keltiriladi.
Turli tarsnport vositalarining harakat miqdorini yengil avtomobilga keltirish
koeffitsientlari quyidagicha.
Yengil avtomobillar -1,0
Mototsikl va mopedlar 0,5-0,75
Yuk avtomobillari
1,5 3,5
Avtopoezdlar
3,5
-
6,0
6
Yo’lning haqiqiy harakat jadalligi yilning va kunning har xil vaqtida vizual o’lchash
natijasida topiladi. Bu yo’llarga schyotchiklar qo’yish bilan ham avtomatik usulda aniqlash
mumkin.
Avtomobil harakat oqimining yana bir harakteristikasi deb, harakat tezligini ko’rsatish
mumkin. Harakat jadalligi kam bo’lgan uchastkalarda avtomobillar o’zlarining dinamik
xususiyatlarini yaxshi amalga oshira oladilar. Harakat jadalligi oshishi bilan, avtomobillarning
bir-biriga ta'siri sezila boshlaydi. Bu ta'sir natijasida avtomobillar oqimining o’rtacha
tezligi
paydo bo’ladi. Avtomobil yo’llarini geometrik o’lchamlarini belgilashda asosiy ko’rsatkich bu
hisobiy tezlikdir. Hisobiy tezlik deb yakka avtomobilning (xavfsiz va ustivorlik sharti bo’yicha)
ob-havoning ma'lum sharoitida, avtomobil shinasining yo’l qatnov qismi yuzasi bilan me'yoriy
tishlashish holatida, yo’lning eng noqulay bo’laklarida mumkin bo’lgan eng katta tezlikdagi
harakatiga aytiladi. Yo’l elementlarini loyihalash uchun hisobiy harakat tezligini yo’lning
toifasidan kelib chiqib quyidagi jadvaldan olamiz:
Yo’lning
toifasi
Hisobiy tezlik, km/soat
Asosiylari
Joyning murakkab qismi uchun:
Past-baland
Tog’li
I а
150
120
80
I b
120
100
60
II
120
100
60
III
100
80
50
IV
80
60
40
V
60
40
30
Avtomobil yo’llarini transport-foydalanish sifatlarini 4 turkumga ajratishimiz mumkin:
avtomobil harakatiga; yo’l sharoitiga; harakat xavfsizligiga; harakat iqtisodiyligiga bog’liq
bo’lgan.
Avtomobil harakatiga bog’liq bo’lgan transport-foydalanish sifatlariga quyidagi
ko’rsatkichlar misol bo’ladi: harakat jadalligi, tarkibi, hajmi, tezligi, vaqti, yo’lning
o’tkazuvchanlik va tashuvchanlik qobiliyati, va h.k.
Yo’l sharoitiga bog’liq bo’lgan transport-foydalanish ko’rsatkichlariga quyidagilar misol
bo’ladi: yo’l to’shamasi va yo’l poyi mustahkamligi, qoplamaning ravonligi va g’adir budurligi,
qoplamani g`ildirak
bilan tishlashishi, qoplama yemirilishga bardoshliligi, yo’l to’shamasi
ishlash qobiliyati va h.k.
Harakat
xavfsizligiga
bog’liq transport-foydalanish ko’rsatkichlariga yo’lning
ishonchliligi, xizmat muddati,nisbiy avariyalik va xavfsizlik koeffitsientlari, ko’rinish masofasi
misol bo’ladi.
Harakatning iqtisodiyligiga bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlar: yuk tashish tannarxi,
yo’l-transport hodisasidan keladigan zarar va h.k.
