23
6- Ma’ruza
7- Ma’ruza
YO’L HARAKATI SHAROITI VA UNI AVTOMOBIL HARAKAT
TEJAMKORLIGIGA TA’SIRI
REJA:
1.
Yoqilg’i sarfiga yo’l sharoitining ta’siri.
2.
Avtomobil shinasi va detallari yedirilishiga yo’l sharoitining ta’siri.
3.
Yo’l harakat sharoitini dvigatellardan chiqayotgan zararli gazlar miqdoriga ta’siri.
Tayanch so’z va iboralar:
yo’l, noravonlik, yoqilg’I sarfi, yedirilish, zaharli gazlar.
Harakat sharoiti-yo’lda avtomobillar oqimi harakatlanayotganda havo-iqlim, transport
oqimi va yo’l sharoiti omillarining “avtomobil - haydovchi” tizimiga ko’rsatadigan ta’sirini
umumiy bir ko’rinishda ifodalanishidir. Yo’l sharoiti deganda avalam bor, avtomobil yo’llarini
geometric o’lchamlari va transport-foydalanish sifatlari yig’indisidan iborat ko’rsatkichlarni
tushunamiz.
Yo’l sharoitini tashkil qiluvchi ko’rsatkichlar ikki guruhga bo’linadi:
doimiy va
o’zgaruvchan ko’rsatkichlar.
Doimiy ko’rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
-yo’l qatnov qismi va cheti kengligi; harakat tasmasi soni; yo’l qarshiligi ;
bir satxda
kesishish va tutashishlar; sun’iy inshootlar va muxandislik qurilmalari.
O’zgaruvchan ko’rsatkichlar quyidagilardan iborat:
- yo’l qatnov qismi va cheti holati; rejada va bo’ylama kesimda ko’rinish; yo’l ravonligi;
tishlashish sifati va qoplama g’adir – budurligi, yo’l poyi va to’shamasi mustahkamligi. Yoqilg’i
sarfi avtomobillar tuzilmasi va texnik holatiga shu bilan birga yo’l va havo-iqlimi sharoitiga ham
bog’liqdir.
Yo’l sharoitining yoqilg’i sarfiga ta’siri avalam bor, qoplama turiga bog’liq, masalan
shag’alli qoplamalarda yoqilg’i sarfi 25%
ga oshsa, boshqa bir shunga o’xshash qoplamalarda
50% gacha yoqilg’I sarfini oshib ketishini ko’rishimiz mumkin. Harakat tarzini yo’l sharoitiga
bog’liq ravishda o’zgarishi yoqilg’i sarfini oshib ketishiga olib keladi. Yo’l noravonligi yoqilg’i
sarfining oshib ketishiga ko’pdan ko’p sabab bo’ladi. Haydovchi yo’l sharoitidan kelib chiqib
avtomobil turiga qarab o’ziga xos harakat tarzini tanlaydi.
Yo’l sharoitini yoqilg’I sarfiga ta’sirini g’ildirashga qarshilik kuchini oshib borishidan
ko’rishimiz mumkin. Bizga ma’lum bo’lgan avtomobil harakat tenglamasiga nazar tashlaydigan
bo’lsak P
j
, P
i
, P
f
ya’ni, inertsiya kuchi, balandlikka ko’tarilishga qarshilik kuchi va g’ildirashga
qarshilik kuchi yo’l sharoitidan kelib chiqib o’zgaradi. Harakat qarshilik koeffitsienti yig’indisi
ham yo’l sharoitiga bog’liq bo’lib quyidagi formuladan aniqlanadi:
j
f
i
bu yerda i-bo’ylama
nishablik, f- g’ildirashga qarshilik koeffitsienti,
j- tezlashish koeffitsienti.
Yo’l sharoiti o’zgarishi bilan (yo’llarning kesishishlari, rejadagi egrilar,
kesishma turlari
va holati, o’yma nishabliklari), xuddi shunday transport oqimi holati (A,B,V,G harakat
tarzi),tezlanish miqdori (j) va harakat qarshilik kuchi (P) o’zgaradi.
G’ildirashga qarshilik koeffitsienti f rejadagi egri uchastkalarda qatnov qismi noravon
bo’lgan hollarda oshib ketishi kuzatiladi. Rejadagi egrida g’ildarashga qarshilik kuchi
koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
2
2
/
G
K
f
f
uv
uv
v
24
bu yerda f
v
- yo’lning to’g’ri uchaskasida g’ildirashga qarshilik
koeffitsienti;
δ
2
uv
– g’ildirakni egilish burchagi,
K
uv
-egilishga qarshilik koefftsienti; G - g’ildirakka tushadigan vertikal yuk.
G’ildirashga qarshilik koeffitsienti harakat tezligiga va qoplama turiga bog’liq ravishda
o’zgarishi yoqilg’I sarfini oshib ketishiga olib keladi.
Yoqilg’i sarfini yo’l sharoitiga bog’liq ravishda o’zgarishi
quyidagi formula orqali
aniqlanishi mumkin:
tr
x
e
l
G
K
q
Q
6
.
3
6
.
3
2
2
100
Bu formulada asosan yoqilg’I sarfi yo’l qarshiligiga va avtomobil harakati tezligiga
bog’liqdir.
12-rasm. Yoqilgi sarfining o’zgarish grafiklari.
Avtomobillardagi transport harajatlari, ya’ni yoqilg’i- moylah materiallari sarfi, avtomobil
ehtiyot qismlari sarfi va avtomobilni ta’mirlashga sarf-harajatlar, g’ildirak yemirilishi yo’l
sharoitiga va avtomobillar harakat tarziga bog’liq bo’ladi.
Quruq issiq iqlim sharoitida avtomobillarning uzoq muddatga ishlashi kamayadi va
detallarning yedirilishi oshadi.
Bugungi kunda avtomobillardan chiqayotgan gazlarning miqdorini
kamaytirish dolzarb
masalalardan hisoblanadi. Avtomobillardan chiqayotgan zaharli gazlar nafaqat atmosferani, balki
tuproq qatlamini ham ifloslantiradi.
1kg benzinni yonishidan o’rtacha 300-310 g toksin komponentlari atmosferaga chiqadi.
Shundan 225 g uglerod oksidi, 55 g azot o’ksidi, 20 g uglevodorod, 1.5-2.02 g oltingugurt
o’ksidi, 0.8-1 g aldegidlar va boshqalar.
Avtomobillardan chiqayotgan zaharli chiqindilar miqdori
avtomobillarning ishlash va
ulardan foydalanish sharoitiga bog’liq. Avtomobillardan chiqayotgan gazlar miqdori avtomobil
yurmasidan ishlab turganda va yuklangan hollarda ko’p bo’ladi.Avtomobil yuklangan holda 54-
75% zaharli chiqindilar chiqadi, yurmasdan to’xtab turganda 15-38% zaharli gazlar chiqadi.
