25
2. G’ildirashga qarshilik koeffitsienti qaysi hollarda o’zgaradi?
3. Yo’l sharoitiga bog’liq ravishda yoqilg’I sarfini qaysiformula yordamida aniqlaymiz?
4. Avtomobillardan chiqayotgan zaharli gazlar miqdori qanday omillarga bog’liq?
8-Ma'ruza
TRANSPORT OQIMI HARAKAT XUSUSIYАTLARI
REJA:
1. Avtomobillar oqimi harakat tarzi qonuniyatlari.
2. Harakat tezligi o’zgarishining yo’l sharoitiga bog’liqligi.
3.Yo’l tasmasining o’tkazish qobiliyati.
4.Yo’lning yuklanganlik koeffitsienti.
5.Avtomobil yo’llaridan loyihalashning texnik me'yorlari va qoidalari.
Tayanch so’z va iboralar:
oqim, yuklanganlik,
qulaylik darajasi, tezlik, o’tkazish
qobiliyati, yo’l sharoiti.
Yo’l qismlarini hisoblashda yagona avtomobilning yo’ldagi harakati nazarda tutiladi va
shunga nisbatan hisoblash ishlari bajariladi.
Xaqiqatda esa yo’lda har xil turdagi, har xil texnik holatdagi avtomobillar va har xil
harakterli haydovchilar qatnov oqimini tashkil etadi.
Yo’ldagi transport oqimini tashkil etuvchi avtomobillar haydovchilari o’ziga
xos tezlik va
oraliqni tanlab oladi va bir-biriga har xil noqulayliklar paydo qiladi. Quvib o’tish kerak bo’lsa
yonidagi harakat yo’lakchasidan foydalanib, qarshisidan kelayotgan haydovchiga ta'sir etadi.
Shuning uchun yakka avtomobil harakatiga asoslanib qabul qilingan me'yorlar va loyihaviy
yechimlar transport oqimlari harakati talablaridan kelib chiqib va ularni qoniqtirish nuqtai
nazaridan taxlil qilinishi lozim.
Yo’ldagi harakat sharoiti harakat miqdori o’sishi bilan o’zgaradi. Yo’ldagi avtomobilning
harakat tarzi turlicha ko’rinish hosil qiladi. Yo’lning yuklanganlik darajasi yo’ldagi
harakat
qulayligiga, avtotransportdan foydalanish samaradorligiga va bevosita yoqilg’i sarfiga ta'sir
ko’rsatadi.
Yo’lning yuklanganlik darajasiga bog’liq ravishda yo’lda har xil harakat tarzi yuzaga
keladi va shu o’rinda harakat qulayligi darajasi tushunchasini kiritishimiz mumkin.
Harakat qulayligi darajasi 4 xil bo’linadi. (A, B, V, G).
A - qulaylik darajasi erkin oqim.
Yakka avtomobillar bir-biridan ancha masofada harakatlanib, haydovchi va
yo’lovchilarni charchatmaydi. Yo’l qismlarini loyihalashda ilgari shu oqimga mo’ljallangan edi.
B- qulaylik darajasi, qisman bir-biriga bog’liq oqim.
Alohida tezliklari
teng bir nechta avtomobillar, bir biridan kerakli masofada
harakatlanadi. Tezlik qisman kamayib, avtomobilni boshqarish qisman qiyinlashadi.
V - qulaylik darajasi bir-biriga bog’liq oqim.
Bunda avtomobillar birin-ketin harakatlanib, quvib o’tish ancha qiyinlashadi.
Harakat
miqdori oshgan sayin quvib o’tish mumkin bo’lmay qoladi.
Haydovchilardan juda sezgirlik talab etiladi.
G - qulaylik darajasi zich yoki to’yongan oqim.
Quvib o’tish, asosan mumkin bo’lmay qoladi. Tezlik kamayib, yo’lni buzilgan
qisimlarida harakat to’xtab qoishi mumkin.
Kunning har xil vaqtida yo’lni bir xil joyida har xil harakat tarzi bo’lishi mumkin.
Harakat oqimi xususiyatlarini ifodalaydigan ko’rsatkichlardan biri transport oqimi
zichligi hisoblanadi. Bu 1 km uzunlikdagi yo’ldan o’tadigan avtomobillar soni, yoki mazkur yo’l
uchastkasining nisbiy bandligi.
26
km
avt
V
N
q
,
bu yerda:
N - harakat miqdori; V - tezlik.
Transport oqimidagi jarayonlarning murakkabligi, ularning harakat tezligiga ta'siri va bu
kabi omillarni va oqim harakat tarzini matematik ifodalar bilan aniq yoritishning imkoni
bo’lmaydi. Shuning uchun transport oqimlari nazariyasining ko’p sonli aytilgan gipotezalari
soddalashtirilgan sxemalarni ko’rib chiqishdan kelib chiqadi.
Ular 2 ta asosiy guruhga bo’linadi.
1. Avtomobillar oqimi dinamik modeliga asoslangan nazariya.
2. Extimollika asoslangan nazariya.
Yo’lning o’tkazuvchanlik qobiliyati ma'lum bir vaqt ichida yo’ldan qancha avtomobil
o’tishi mumkinligini bildiradi.
Bu, avtomobillarning tezligiga va yo’l harakatining uy-ishtirilganligiga bog’liq.
Shunga
asosan quyidagi o’tkazuvchanlik qobiliyatlarini yo’llarda ko’rish mumkin:
1.Eng ko’p o’tkazuvchanlik qobiliyati: yo’l gorizontal bo’lib, hech qanday qiyaligi
bo’lmaganda, yakka avtomobillar nazariyasi bo’yicha o’tish mumkinligi.
2.Amaliy mavjud o’tkazuvchanlik qobiliyati, Ob-havo qulay paytida yo’lni biror qismini
o’tkazuvchanlik qobiliyati, chunki ob-havoni o’zgarishi yo’ldan foydalanishda avtomobillarni
turiga binoan yo’lni biror qismidagi o’tkazuvchanlik qobiliyati o’zgarib turishi mumkin.
Yo’lning o’tkazuvchanlik qobiliyati,- tezlik yuqori bo’lganda yo’lning biror bo’lagidagi
bir tomonga harakatlanuvchi avtomobillarning 1 soat ichidagi miqdori:
