41
15 -16 - Ma'ruza
AVTOMOBIL YO’LLARIDAN FOYDALANISH
REJA:
1.Avtomobil yo’llarini ta'mirlash va saqlash ishlari tasnifi.
2.Avtomobil yo’llarini ta'mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish va ularni tashkil qilish.
3.Avtomobil yo’llarini ta'mirlash va saqlash xizmatining vazifalari.
Tayanch so’z va iboralar:
avtomobil, yo’l,
haydovchi, muhit, transport
oqimi, foydalanish.
Yo’llar kechayu-kunduz, yil davomida avtomobillarni tez va qulay va xavfsiz
harakatlanishini ta'minlashi kerak. Yo’ldan foydalanishda unda turli xil deformatsiyalar va
buzilishlar, yo’l qatnov qismini o’tkazuvchanligini o’zgartirib yuboradi. Shuning uchun yo’ldan
foydalanish davrida yo’llarda deformatsiya va buzilishlarni oldini oladigan ishlar bajariladi.
Yo’l qoplamasi va to’shamasining turli xil harakterdagi va o’lchamdagi
deformatsiya va
buzilishlari, turli xil murakkablikdagi ta'mirlash ishlarini o’tkazishni ko’zda tutadi.
Ta'mirlash va saqlash ishlari quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Saqlash;
2. Joriy ta'mirlash;
3. O’rtacha ta'mirlash;
4. Kapital ta'mirlash.
Yo’lni qayta qurish - yo’lni va yo’l jihozlarini to’liq bo’lishi, uni geometrik o’lchamlarini
yanada yuqoriroq toifaga o’tkazishda me'yoriy texnik hujjatlar talabiga javob berishi kerak.
Rossiyada tasdiqlangan me'yoriy hujjatda yo’lni saqlash va ta'mirlash ishlarini
vaqtinchalik turlari bo’yicha ishlar 2 ga ajratib qo’yilgan.
Yo’llarni saqlash va ta'mirlash o’z ichiga quyidagilarni oladi. O’rta va kapital ta'mirlash,
saqlash esa joriy ta'mirlash, saqlash, qishgi saqlash va ko’kalamzorlashtirish ishlarini o’z ichiga
oladi.
Ta'mirlashning vazifasi avtomobil yo’lini va inshootlari geometrik o’lchamlarini
me'yoriga keltirish, mustahkamlik va boshqa texnik sifatlarini talab qilgan darajaga moslashtirish
va transportdan foydalanish sifatlarini oshirishdan iborat.
Avtomobil yo’llarida ta'mirlash ishlarini birgalikda olib boorish kerak, ya’ni bir vaqtning
ozida yo’ldagi inshootlar va ta’mirlash talab etiladigan elementlar ta’mirlanadi. Yo’lni saqlash
va ta'mirlashda loyiha-smeta xujjatlari tuziladi. Avtomobil yo’llarini ta'mirlash o’z ichiga
quyidagilarni oladi: yemirilgan qoplamani tiklash,
ravonlikni yaxshilash, g’adir-budirlikni
oshirish, yo’l to’shamasini kuchaytirish, yo’l poyi va inshootlarni mustahkamrog’iga va
iqtisodiy jixatdan arzon turiga almashtirish, shu bilan birga muxandislik jihozlari bilan yo’lni
jihozlash. Yo’lni saqlash yil bo’yi olib boriladigan kompleks ishlar bo’lib, unda yo’l jihozlarini
toza holatda saqlash, kichik deformatsiyalarni, yo’l element konstruksiyalarini
va inshootlarini
ta'mirlash, shu bilan birga harakatni tashkil qilishni yo’lga qo’yish kiradi.
Ta'mirlash ishlari quyidagicha tayinlanadi: yo’llarni bahor paytida saqlash, suv qochirish
tizimini saqlash, yo’l to’shamasini buzilishdan saqlash, yo’llarni qishki sharoitda saqlash.
Avtomobil yo’llarini qishki sharoitda saqlash quyidagi, tadbirlarni o’z ichiga oladi:
Yo’llarni qor oqimidan saqlash, ularni qordan tozalash, qishki sirpanchilikka qarshi
tadbirlar va qor ko’chkisidan yo’llarni muxafaza qilish. Avtomobil yo’llarini qishki saqlash
darajasiga qarab yo’llar 3 guruhga bo’linadi.
1.Qatnov qismi toza bo’lgan yo’llar;
2.Qatnov qismi toza bo’lmagan yo’llar;
3. Zichlangan qor qatlamidan tashkil topgan qatnov qismi.
Har bir yo’lni qishki saqlash darajasi texnik-iqtisodiy
hisoblar asosida, qishki saqlash
uchun yo’l xizmati mashinalarini ta'minlanganligi talab qilinadi.
42
Qishki saqlash chora-tadbir kompleksiga quyidagilar kiradi: profilaktik chora-tadbirlar;
undan maqsad - yo’llarda muz va qor yotqiziqlari paydo bo’lishini kamaytirish, yo’lda qor
miqdorini kamaytirish, qoplamaga
profilaktik ishlov berish, ya'ni muzlamaslikka qarshi
kimyoviy moddalar sepish va boshqalar.
Muhofaza chora-tadbirlari: yo’lga kelayotgan qor va muz oqimini maxsus to’siqlar
yordamida kamaytirish.
Tozalash bo’yicha chora-tadbirlar: hamma yo’llarda qordan tozalanish qor yog’ayotgan
vaqtdayoq boshlanadi. Tozalash ishlarini olib borayotganda, bir vaqtni o’zida ham qatnov
qismidan, ham yo’l chetidan,
qorni tozalash kerak, bunda yo’l chetida qor uyumlari to’dalanib
qolmasligini hisobiga olish zarur.
Tozalash usulini hosil bo’lgan qor qatlami balandligiga qarab, qordan tozalash tezligi
tanlab olinadi. Bunda muvofiq ravishda qor tozalash mashinalari tanlanadi.
Hamma qor tozalash mashinalari uzoq muddat ishlashi uchun mo’ljallangan bo’lishi
kerak.
Buning uchun ularning kabinalari isitilishi va ko’rinish yaxshi bo’lishi uchun sharoit
yaratib berish anjomlari o’rnatilishi lozim.
Qish vaqtida yo’l qoplamalari sirpanchiq bo’lib qoladi, chunki ular muz qatlami yoki
zichlanganroq qatlam bilan yopilgan bo’ladi. Shinaning muzlagan
qoplama bilan tishlashish
koeffitsienti 0,05-0,08 gacha kamayadi.
Qishda qoplama sirpanchiqligi juda ko’p yo’l transport hodisalari sababchisi bo’ladi.
Ko’p hollarda yo’l sharoiti tufayli katta moddiy zarar kelib chiqadi.
Harakat tezligi pasayadi, bu esa avtotransportdan foydalanish samaradorligini va ishlab
chiqarishni kamaytiradi.
Qoplama muzlashi t 0
0
C ga yaqin va havo namligi 90-95 % bo’lganda kuzatiladi.
Qishki sirpanchilikka qarshi chora-tadbirlarni murakkab va qimmatligi uchun, ularni
qo’llash cheklangan bo’lib, faqat yo’lning xavfli uchastkalarida, ya'ni, ko’tarilish,
tushishi,
kichik radiusli egrilarda, chorraxa va temir yo’ldan o’tish joylarida olib boriladi.
Sirpanchiqlikga qarshi kurashning bir qancha usullari mavjud:
- fraksion, ximik, mexanik.
Ko’pincha ishlatiladigan usullardan biri bu aralash, ya'ni, ximiyaviyfraksion usuldir.
Unda fraksion materialni NCl, CaCl
2
ga aralashtirib sochiladi. Sirpanishga qarshi ishlatiladigan
qattiq va suyuq xloridlar agressiv ximik ta'sirga egadir. Ular avtomobil metallini temir-beton
ko’prik elementlarini yemiradi va o’simlik qatlamiga salbiy ta'sir ko’rsatadi.
Shunday qilib, avtomobil yo’llarini saqlash va tuzatish xizmatining asosiy masalalari
quyidagilar:
- o’z vaqtida yo’ldagi
deformatsiyalarni tuzatish;
- yo’lning o’tkazuvchanligiga iqlim omilini ta'sirini oldini olish (qor, yomg’ir, shamol);
- yo’ldagi yaxmalakka qarshi kurashish;
- harakat miqdorini va og’ir yuk avtomobillar harakatini chegaralash;
- harakat xavfsizligini ta'minlash;
- yo’lning ishlashini yil davomida hisobga olib borish;
- yo’l transport hodisalarini hisobga olish va taxlil qilish;
- harakat xavfsizligini ta'minlash bo’yicha tadbirlar loyihasini ishlash.
