7
2
- Ma’ruza
AVTOMOBIL YO’LINING ASOSIY ELEMENTLARI
REJA:
1.Yo’l elementlari.
2.Yo’l rejasi va ularning elementlari.
3.Yo’l bo’ylama kesimi va ularning elementlari.
4.Yo’l ko’ndalang kesimi va ularning elementlari.
Tayanch so’z va iboralar:
reja, havo yo’li,doiraviy egri,tangens,
bissektrissa, domer,
bo’ylama kesim, qiyalik, yo’l poyi, ko’ndalang kesim.
Avtomobil yo’llari quyidagi asosiy elementlardan tashkil topadi:
- Avtomobil yo’lining tarxi (rejasi);
- Avtomobil yo’lining bo’ylama kesimi;
- Avtomobil yo’lining ko’ndalang kesimi.
Yo’l o’qining joyida geometrik joylashishiga yo’lning trassasi deyiladi. Yo’l trassasining
gorizontal tekislikka kichiklashtirilgan masshtabdagi proeksiyasining grafik ko’rinishiga trassa
rejasi deyiladi.
Avtomobil yo’llari yo’lovchilar va yuklarni tashishga arzon,
qulay va avtomobillarni
yuqori tezlikdagi harakatini ta'minlagan holda, eng qisqa yo’nalish bo’yicha loyihalanishi kerak.
Bu talablarni hisobga oladigan bo’lsak, yo’l o’q chizig’i to’g’ri chiziqdan iborat bo’lishi
kerak. Lekin joyda buning iloji bo’lmay qoladi. Agarda yo’lni to’g’ri chiziq bo’ylab
o’tkazadigan bo’lsak, quriladigan yo’l juda qimmatga tushadi. Bunday holatda yo’l o’qini siniq
chiziqlar orqali o’tkazishga to’g’ri keladi. Demak yo’l o’qi qisqa yo’nalish bo’yicha emas, balki
uzoqroq aylanma yo’nalishlar bo’yicha o’tkaziladi. Bunday yo’l o’qi uzunligini havo yo’li
uzunligiga nisbati uzaytirish koeffitsienti deb ataladi:
HY
tr
uz
L
L
K
Joy xaritasida A va B nuqtalarni birlashtiruvchi eng qisqa bo’lgan chiziqga havo yo’li,
siniq chiziqga yo’l o’qi deyiladi.
3-rasm. Yo’l o’qi rejasi ko’rinishi.
8
4-rasm. Doiraviy egri elementlari.
Yo’l o’qi yo’nalishi o’zgargan joylarda avtomobillar uchun qulay harakatni ta'minlash
uchun egrilar loyihalanadi, ya'ni yo’l o’q chizig’i siniq chiziqdan silliq egri chiziqga o’tkaziladi.
Bu yerda, BU - burilish uchi; α - burilish burchagi; R - radius; EB – egrini boshi; EO -
egrini oxiri; T - tangens; E - egri;
B - bissektrissa;
D-domer.
2
α
tg
R
Т
1
2
α
Sec
R
Б
180
α
R
π
E
D = 2 T-E
Yo’l bo’ylama kesimi - bu yo’l o’qi bo’ylab vertikal holda berilgan kesimga aytiladi.
Bo’ylama kesim yo’lning ayrim uchastkalarining bo’ylama qiyaliklarini harakterlaydi. Bo’ylama
qiyalik avtomobil yo’lining muhim transport sifat ko’rsatgichi
hisoblanadi.
Joyning tabiiy qiyaligi ko’pchilik hollarda avtomobillar samarali
ishlashi uchun ruhsat
etilgan qiymatdan oshib ketadi. Bunday hollarda yo’l qiyaligi yer yuzasi qiyaligiga nisbatan
tekislanadi, tepalik tuprog’i qirqiladi yoki aksincha, rel'efning
pasaygan joylariga tuproq
sоlinadi. Agarda tuproqni qirqish natijasida yo’l ustki yuzasiga nisbatan pastda joylashsa, bu
holatda o’yma deyiladi. Aksincha, yo’l yer usti yuzasiga nisbatan yuqoridan o’tsa, va bu yerda
qo’shimcha tuproq to’kilsa, bu holat ko’tarma deyiladi.
5
-
9
Yo’l joylashishi uchun yerdagi inshootlarni qurish, hamda daraxtlar o’tkazish
uchun
ajratilgan joy tasmasi - yo’l tasmasi yoki yo’l uchun ajratilgan mintaqa deyiladi.
6-rasm. Yo’l ko’ndalang kesimi.
a – bitta qatnov qismli yo’l; b – ikkita qatnov qismli va ajratuvchi polosali yo’l; 1-yo’l poyi; 2-
yo’l yoqasi; 3-qatnov qismi; 4-yon ariqchaning ichki qiyaligi; 5-ko’tarma qirg’og’i; 6-qatnov
qismi cheti; 7-qatnov qismi o’qi; 8- yo’l o’qi; 9-chekka tasma; 10-ariqchaning tashqi qiyaligi;
11-ko’tarmaning yonbag’ir qiyaligi; 12-ajratish tasmasi.
Yo’l o’qiga parallel ravishda o’tkazilgan vertikal kesimning
kichiklashtirilgan
masshtabdagi tasviriga yo’lning ko’ndalang kesimi deyiladi.
Yo’l cheti mustahkamlangan tasmasi avtomobillar bexosdan qatnov qismidan chiqib
ketgan hollarda ularni xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan, shu bilan birga qoplama chetki qismi
mustahkamligini o’zgartirmasdan saqlaydi.
Yo’l cheti (yoqasi) avtomobillarni vaqtincha to’xtab turishi uchun va ta'mirlash vaqtida
yo’l qurilish mashinalari to’xtab turishi uchun mo’ljallangan. Yo’l yon
qiyaligini belgilash joy
tuprog’i va yerning tabiiy sharoitiga bog’liq ravishda belgilanadi. Past ko’tarmalarda yon
qiyalikning 1:3, 1:4 nisbatda o’tqizish tavsiya etiladi. Bunda ko’proq harakat xavfsizligi nazarda
tutiladi. Ko’tarma balandligi 6 m gacha bo’lganda tuproq ishlarini kamaytirish maqsadida 1:1,5
olish maqsadga muvofiq.
Bugungi kunda, O’zbekiston sharoitida joy sharoitini hisobga olgan holda, 2m gacha
bo’lganda 1:1,5; 1:2 olish, 6 metrdan 12 metrgacha bo’lganda ikki xil qiyalik 1:1.5, 1:1.75 olish
qabul qilingan.
Yo’l qatnov qismining ko’ndalang kesim nishabliklari (rejadagi
egrida viraj qurilishi
ko’zda tutilgan joylardan tashqari) harakat tasmasi soni va iqlim sharoitiga qarab quyidagicha
belgilangan.
Yo’l yon ariqchasi avtomobil yo’lining ustki qismidan suvlarni yo’l bo’ylab oqizib
yuborish uchun mo’ljallangan.
Yo’lni yerdan zarur darajada baland qurish uchun tuproq to’kilib, ko’tarma hosil qilinadi,
bu yo’l poyi deyiladi.
Yo’l poyi - bu yo’lning tuproq ishlari bajariladigan qismi bo’lib, ko’tarma yoki
o’ymadan iborat bo’lishi mumkin.
Qoplama turi
Qoplama ko’ndalang qiyaligi %
Eng kichigi
Каttasi
Asfaltobeton va temirbeton qoplama
15
20
Chaqiqtosh, shag’al
bitum bilan
qorilgan
20
25
Chaqilgan tosh yoki shag’al qoplama
25
30
Tosh yo’llar, qorishmalar bilan
mustahkamlangan tuproq
30
40
