155
va potensial investitsiya obyektlari hisoblanadi. Yetarlicha (munosib)
baho berilmagan aksiyalar xarid qilishda investorlar bozor samara-
dorligi sharoitlarida aksiyalarning fond bozoridagi narxi “ichki
qiymat”ga qarab intilishi, yaʼni aksiyalar yetarlicha (munosib) baho
berilmagan hollarda – oʻsishidan umid qiladi.
Fundamental tahlil
– mamlakat va tarmoq iqtisodiyotining
fundamental
omillarini, kompaniya faoliyati koʻrsatkichlarini tahlil
qilishga asoslangan, aktivning bozor qiymatini aniqlash va bashorat
qilish usullari tizimi.
Fundamental tahlil mazmunan har qanday moliyaviy aktivning
“haqiqiy” (yoki ichki real) bahosi kelajakda aktiv egasi olishi mumkin
boʻlgan barcha naqd pul oqimlarining keltirilgan bahosiga teng degan
fikrdan kelib chiqadi. Shunga mos ravishda tahlilchi (analitik)-
“fundamentalchi” naqd pul oqimlari miqdorini va uni tushum vaqtini
aniqlashga intiladi, keyin esa unga mos diskontlash stavkasini qoʻllab
ularning keltirilgan bahosini hisoblaydi.
Aniqroq aytilsa, analitik nafaqat diskontlash stavkasini baholaydi,
balki kelajakda aksiya boʻyicha toʻlanadigan dividendlar miqdorini
ham prognoz qilishi lozim. Dividendlar
miqdorini prognoz qilish
kompaniyaning foyda koʻrsatkichlarini bir aksiyaga va dividendlar
toʻlash koeffitsiyentiga nisbatan hisoblashga ekvivalent boʻlib, bir
vaqtning oʻzida diskontlash stavkasiga ham baho berishni taqozo etadi.
Kompaniya aksiyasining ichki bahosi aniqlanganidan soʻng bu
baho aksiyalarning joriy bozor kursi bilan solishtiriladi. Bundan
maqsad bozorda aksiya toʻgʻri baholanganligini aniqlashdan iborat.
Agar aksiyaning ichki bahosi joriy bozor kursidan past boʻlsa, unday
aksiya oshirilib baholangan deyiladi, aksincha boʻlsa – past
baholangan aksiya deyiladi.
Bunda aksiyaning ichki va joriy bozor kursi orasidagi tafovut
toʻgʻrisidagi informatsiya tahlilchi uchun muhim ahamiyatga ega.
Analitik-fundamentalchilarning fikricha: aksiyani notoʻgʻri baholani-
shining har qanday holati keyinchalik bozor tomonidan toʻgʻrilanadi:
past baholangan aksiyalar kursi tezroq oshadi,
oshirilib baholangan
aksiyalarning kursi esa oʻrtacha bozor kursiga qaraganda sekinroq
oʻsadi.
Fundamental tahlilga taʼsir eʼtuvchi
omillar
ni keltirib oʻtamiz:
156
–
iqtisodiy omillar;
–
siyosiy omillar;
–
turli mish-mishlar va kutilishlar;
–
fors-major holatlari.
Fundamental tahlil quyidagi yoʻnalishlar doirasida amalga oshi-
riladi:
1. Makroiqtisodiy tahlil, bunda quyidagi omillarni hisobga olingan
holda iqtisodiyot va moliya bozorining holati baholanadi:
- YAIM, bandlik, inflyatsiya, foiz stavkasi, valyuta kurslari va
h.k.;
-
monetar va fiskal siyosat, ularning bozorga va investitsiya
muhitiga taʼsiri koʻrib chiqiladi;
2. Industrial tahlil, bunda iqtisodiyotdagi faollik sikli (davri),
uning indikatorlari hamda tarmoqlarni faollik darajasiga nisbatan va
rivojlanish davrlari boʻyicha tasniflash amalga oshiriladi, umuman
olganda tarmoqlarning parametrlarni bozor konyunkturasi trendidan
ogʻishlari tahlil qilinadi
va prognozi amalga oshiriladi, tarmoq
rivojlanishining sifati tahlil qilinadi;
3. Aniq bir kompaniya tahlili, bunda kompaniyadagi korporativ
boshqaruv holati va rivojlanishi istiqbollari, tashkiliy va biznes fao-
liyati
sharoitlari, moliyaviy koʻrsatkichlari, biznes bahosi, bozordagi
nufuzi va boshqa koʻrsatkichlari tahliliy baholanadi;
4. Qimmatli qogʻozlar bahosini va ularning portfelini modellash-
tirish. Qimmatli qogʻozlar bahosini modellashtirishda fond bozorining
tuzilmasi hisoblanadi. Qimmatli qogʻozlarning kichik miqdori bilan
bogʻliq bitishuvlar har kuni amalga oshiriladigan tor bozor ularning
sezilarsiz miqdoriga oʻta sezgir boʻlganligi uchun narxlar bunday
bozorda
boshqarilishi mumkin, yaʼni bir nechta bitishuvlarni amalga
oshirish hisobiga kursning kutilgan darajadagi oshishi yoki pasayishiga
erishish mumkin. Keng bozorda esa yirik bitishuvlar ham undagi
narxlarga unchalik taʼsir koʻrsatmaydi, chunki bunday bitishuvlar har
kuni amalga oshiriladi.
Taʼkidlash joizki, fundamental tahlil usulidan 1974 yilga kelib
Benjamin Grexem va Djeyms Ri voz kechib, yangicha yondashuvni
157
ishlab chiqqanlar.
43
Ularning fikricha, fond bozori samarali boʻlganligi
sababli, noeffektiv qismlari kamayib bormoqda, bu esa oʻz navbatida
aniqlanishi mumkin boʻlgan baʼzi samarasiz
kompaniyalar aksiyalari
bilan bogʻliq. Shu maqsadda ular bunday kompaniyalarni aniqlash
uchun maʼlum mezonlar toʻplamini taklif qildilar.
Grexem-Ri yondashuvini texnik tarzda qoʻllash mumkin, chunki
kompaniyaning joriy moliyaviy holatini formal tekshirish va moliyaviy
hisobotlaridan olingan baʼzi koʻrsatkichlarni kompaniyaning aksiya-
larini joriy kursi va daromadliligini obligatsiyalarning AAA reytingi
bilan solishtirishdan iborat. Bunda quyidagi 10-ta sodda savolga “ha
yoki yoʻq” degan javob berish talab qilinadi 10.1-jadvalda keltirilgan.
10.1-jadval
