Mustahkamlash uchun savollar:
1. Tirik tabiat burchagi qanday ta’lim tarbiyaviy ahamiyatga ega?
2. Tirik tabiat burchagi qanday tashkil etiladi?
3. Tirik tabiat burchagida qaysi о‘simliklar о‘rin oladi?
4. Tirik tabiat burchagida qaysi hayvonlar boqiladi?
5. Tirik tabiat burchagini jihozlash uchun nimalarga e’tibor berish
kerak?
162
24-§. MAKTAB О‘QUV TAJRIBA UCHASTKASI
О‘quvchilarga aniq puxta, mantiqiy tuzilgan plan asosida ishlash
uquvini singdirish zarur. Buning uchun maktab о‘quv tajriba
uchastkasida katta pedagogik imkoniyatlar bor. Uchastka territoriyasida
tashkil etishning, ekin va kо‘chatlar ekishning pedagogik о‘ylangan
rejasini tuzishni birinchi о‘ringa qо‘yilishi kerak.
О‘quvchilar maktab uchastkasida ishlab, biologiyadan olgan
bilimlarini
yangi
olingan
о‘simlik va hayvonlar misolida
mustahkamlaydilar. Ular qishloq xо‘jalik ekinlarini yetishtirishning va
hayvonlar parvarishining eng muhim agronomik usullari tо‘g‘risida
tasavvurlar hamda ular bilan ishlashning muayyan sistemadagi
kо‘nikmalarni hosil qiladilar. Uchastkadagi ishlar о‘quvchilarda
tashkilotchilik, jamoatchilik kо‘nikmalarini, mehnat madaniyatini,
estetik tuyg‘ularni, о‘simlikni kо‘paytirish bilan tabiatni qayta ishlab
chiqarish kо‘nikmalarini tarbiyalashi kerak. о‘quv tajriba uchastkasida
kuzda, bahorda botanika, zoologiya va umumiy biologiya bо‘yicha
darslar va amaliy mashg‘ulotlar, yozda, kuzda va bahorda tajribalar
qо‘yish va kuzatishlar о‘tkazish, botanika, zoologiya va umumiy
biologiya darslarga tarqatiladigan va demonstratsiya materiallari
tayyorlash bо‘yicha darsdan tashqari ishlar о‘tkaziladi. Uchastkada yosh
tabiatshunoslar ish olib boradi va maktab, sinfdan tashqari tadbirlar:
hosil kuni, bog‘ kuni, qushlar kuni, kо‘rgazmalar, ota-onalar, boshqa
maktab о‘quvchilari uchun ekskursiyalar va shu kabilar tashkil qilinadi.
Maktab uchastkasida, maktabda о‘rganiladigan о‘simliklar: dala, poliz,
rezavor mevalar, manzarali va yovvoyi о‘simliklar bо‘lishi kerak.
Shunga muvofiq, uchastka aniq chegaralangan: dala, poliz, rezavor
meva, manzarali, biologik va zoologik bо‘limlarga ega bо‘lishi zarur.
Uchastkada metrologik stansiya, auditoriya barpo etish zarur. Har bir
bо‘limda о‘simlik kolleksiyasi va ular ustida tajriba о‘tkazish uchun joy
ajratiladi.
Dala bо‘limi ikki: kolleksiya va tajriba qismlarga bо‘linadi.
Kolleksiya qismi quyidagi dalalarga ajratiladi: birinchi dalaga –
suli, о‘tlar; ikkinchi dalaga – donli ekinlar: javdar bug‘doy, arpa, tariq,
163
makkajо‘xori; uchinchi dalaga – dukkakli ekinlar: nо‘xot, loviya, soya
va yem xashak о‘tlari, beda; tо‘rtinchi dalaga – tolali ekinlar: zig‘ir,
kanop, moyli ekinlar: kungaboqar, kanakunjut, yeryong‘oq; beshinchi
dalaga – chopiq talab ekinlar: kartoshka, qand va xashaki lavlagilar;
oltinchi dalaga – efirli va dorivor о‘simliklar yalpiz; yettinchi dalaga –
texnika ekinlari: g‘о‘za, kanop ekinlari.
Tajriba qismlarida birinchi dalada qora shudgorda begona о‘tlarni
paydo bо‘lishi va ularga qarshi kurash, yashil о‘g‘itlar bilan о‘g‘itlangan
va о‘g‘itlanmagan yerda kelgusi yilda g‘alla ekish. Ikkinchi dalada
ekishning yaxshi usulini aniqlash. Uchinchi dalada beda va unga
aralashtirilgan pichan hosili. Tо‘rtinchi dalada kartoshkalarning yer ustki
tugunaklarini hosil qilish, chopiqni ta’siri, kartoshkani kо‘paytirish
usullari, kartoshkadan yuqori hosil olish.
Sabzavot ekinlarini bо‘limida – alohida uchastkaga kо‘p yillik
ekinlar kolleksiyasi: yernok shavel, rovoch о‘tqaziladi. Bо‘limning
qolgan maydonini sabzavot almashlab ekish uchun 4 ta dalaga ajratiladi.
1-Dalada: gо‘ng bilan yangi о‘g‘itlangan yerga bargli ekinlar, har xil
navli karam: mosh va qizil karam, gul karam, pomidor, piyoz. 2-Dalada:
mevali ekinlar. 3-Dalada: mineral о‘g‘itlar bilan о‘g‘itlangan yerga ildiz
mevali: sabzi, lavlagi, sholg‘om, rediska. 4-Dalada: dukkakli ekinlar:
loviya, nо‘xat va ertangi kartoshka ekiladi.
Sabzavot ekinlari ustida о‘tkaziladigan tajribalar quyidagilar
bо‘lishi
mumkin:yerga
qо‘shimcha
ishlov
berishning
ta’siri,
qalamchadan kо‘paytirish, chatishtirish, novdalarning chilpishning
ta’siri, yaxshi о‘simliklarni urug‘lik uchun ajratish, asosiy ekinlar:
karam, pomidor, lavlagi, piyoz, bodring va boshqalardan yuqori hosil
yetishtirish.
Bu
tajribalarning
barchasidan
botanika
V-VI
sinflardagi
mavzularni о‘tishda, umumiy biologiyadan IX- sinfda “Kо‘payish va
individual rivojlanish”, “Genetika va seleksiya asoslari” mavzularini
о‘tishda foydalaniladi.
Rezavor meva ekinlari bо‘limining katta qismi mevali bog‘ uchun,
kichikroq qismi rezavor meva ekinlari va pitomnik uchun ajratiladi.
164
Kolleksiya uchun bog’ga olcha, nok, dо‘lana о‘simliklarini ekish
kerak.
Rezavor meva bо‘limini tashkil qilishda katta yoshli meva
daraxtlari ular ustida kuzatish olib borish uchun, tez о‘zgaruvchan yosh,
shakl beriladigan daraxtlarga unchalik qiziqarli bо‘lmaydi. Shuning
uchun maktab uchastkasida pitomnik bо‘lishi zarur. Rezavor meva
ekinlari gullarni sun’iy changlatish, mevali daraxtlarni kurtak va iskana
payvand qilish, rezavor mevalarni parxishlab va qalamchalardan
kо‘paytirish bо‘yicha tajribalar о‘tkaziladi. Vegetativ kо‘paytirish
kо‘nikmalariga alohida e’tibor berish kerak.
Manzarali о‘simliklar bо‘limida quyidagi о‘simliklar bir
yilliklardan: -baxmalgul, tamaki: ikki yilliklardan:-kartoshkagul,
gulsafsar. Butalardan:-siren, chirmashib о‘sadigan о‘simliklar-yovvoyi
tok, pechakgul. Manzarali о‘simliklar bilan V-VI va IX sinf
о‘quvchilari yovvoyi о‘simliklarni madaniylashtirish bо‘yicha,
chatishtirish, payvandlash parxishlab kо‘paytirish, kun uzunligini ta’siri,
о‘g‘itlab sug‘orishning ta’siri, shonalarni chilpish bilan о‘simlikni
gullash vaqtini о‘zgartirish bо‘yicha tajribalar о‘tkazadilar.
О‘simliklar biologiyasi bо‘limi, botanika, zoologiya, umumiy
biologiya kurslari bо‘yicha ahamiyatga ega bо‘lgan о‘simliklar
biologiyasi bо‘limi maktab о‘quv tajriba uchastkasida bо‘lish kerak. Bu
yerda eng muhim biologiya qonunlarini aniqlashtiruvchi tajribalar
qо‘yiladi.Yovvoyi о‘simliklarni о‘tqazish о‘quvchilarni e’tiborini о‘rab
olgan tabiatni bilib olishga qaratiladi.
Zoologiya bо‘limida tajribalar va amaliy ishlar uchun quyonlar,
volerlarda yoki tovuqxonalarda tovuqlar bо‘lishi shart. Hayvonlarning
о‘simlik muhiti bilan bо‘lgan tabiiy bog‘lanish ishini tushuntirish uchun
uchastkaning о‘simliklari bо‘lgan turli bо‘limlardan foydalaniladi.
Misol: Sabzavot bо‘limida о‘quvchilar ba’zi bir zararkunandalar
rivojlanishini kuzatish uchun ajratib qо‘yadilar. Rezavor-meva
bо‘limida meva daraxtlarning zararkunandalarini ustida kuzatishlar olib
boriladi.
Meteorologik stansiya uchun yer, daraxtlar va imoratlardan
uzoqroqda joy ajratiladi: uni о‘simliklar biologiyasi bо‘limining oldida
165
yoki dala о‘simliklari bо‘limining о‘rtasida joylashtirilgani ma’qul.
Odam va uning salomatlik kursini о‘qitish protsessida uchastkadan
foydalanish mumkin. Chunonchi VIII sinfda о‘quvchilar ustidan
ularning mehnat faoliyatida alohida kuzatishlar olib borish mumkin.
Maktab uchastkasida tо‘g‘ri va notо‘g‘ri ritmda ishlaganda charchash
darajasini hisobga olish mumkin.Uchastkada yopiq joy bо‘lishi zarur,
uning ostida о‘quvchilar yomg‘ir yog‘ayotgan vaqtda yashirinadilar
kuzda esa о‘simliklarni quritish uchun foydalaniladi. Maktab
uchastkasida asboblarning saqlanadigan asboblar ombori bо‘lishi shart,
u yerda belkurak, metin hashkash, arra, bolg‘a, bog‘ qaychisi bо‘lishi
shart. Uchastkadagi ishlar о‘quvchilarga tashkilotchilik, jamoatchilik
kо‘nikmalarini, mehnat madaniyatini estetik tuyg‘ularini, о‘simliklarni
kо‘paytirish bilan tabiatni qayta ishlab chiqarishni kо‘nikmalarni
tarbiyalash kerak. Maktab uchastkasida maktabda о‘rganiladigan
о‘simliklar: dala poliz, rezavor-meva, manzarali va yovvoyi о‘simliklar
bо‘lishi kerak.
|
