MASALALARI
О‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat
siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash
bilan uzviy bog‘liq bо‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali barkamol shaxs
– fuqaroni shakllantirishni nazarda tutadi.
Ushbu vazifalarni hal etish uzluksiz ta’lim tizimida о‘qitiladigan
barcha о‘quv fanlari qatori biologiyaning ham zimmasiga yuklanadi.
Barkamol shaxs – fuqaroni shakllantirish vazifasining muvaffaqiyatli
hal etilishi avvalo, о‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishni
talab etadi.
Tabiat tо‘g‘risidagi yetakchi fanlarning biri sanalgan – biologiya
zimmasiga о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda ancha
mas’uliyatli vazifalar tushadi. Shu sababli, ham maktab biologiya о‘quv
fanining mazmuni о‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda
katta imkoniyatlarga ega.
Biologiyani о‘qitishda avvalo, о‘quvchilarni biologiyaning asosiy
g‘oya, nazariya, qonuniyatlari va tushunchalari, amaliyot, xalq
xо‘jaligining turli tarmoqlarida tutgan о‘rni, biologik bilimlarni
о‘zlashtirishning ahamiyati bilan tanishtirish nazarda tutiladi va shu
orqali о‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va insonning
tabiat va jamiyatga ongli munosabatini tarkib toptirish bilan uzviy
bog‘langan holda ta’lim-tarbiyaviy tizim vujudga keltiriladi.
Mazkur tizim о‘zida о‘quvchilar tomonidan fan asoslarini
mustahkam о‘zlashtirishlari barobarida, ilmiy dunyoqarash va tafakkurni
shakllantirish,
о‘quvchilarni
ma’naviy-axloqiy,
vatanparvarlik,
ekologik, estetik, iqtisodiy, jismoniy, gigiyenik, mehnat va baynalminal
tarbiyalash masalalarini mujassamlashtiradi.
Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. О‘quvchilarning biologiya
о‘quv fanini о‘rganishi biologik obyektlarning tuzilishi, rivojlanishi va
hayot faoliyati qonuniyatlarini tushunishga olib keladi. Bu bilimlar
168
о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashi va e’tiqodlari sistemasini tashkil
etadi. О‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashi biologik qonuniyatlarni
“Tabiat-inson-jamiyat” munosabatlarining tarixiy rivojlanish nuqtai
nazaridan tushunishga asoslanadi.
“Ilmiy
dunyoqarash”
tushunchasiga
biologiya
о‘qitish
metodikasining turli manbalarida turlicha yondashilgan. Jumladan,
B.YE.Raykov ilmiy dunyoqarash tushunchasini “Dunyo haqidagi
bilimlar o’quv qo’llanmasi”, V.V. Vsesvyatskiy “Tabiatga nisbatan
tо‘g‘ri qarashlar o’quv qo’llanmasi”, N.M.Verzilin va V.M.Korsunskaya
“Insonning atrof muhitga munosabati, jamoa va jamiyatdagi xulq-
atvorini aniqlaydigan ilmiy tasavvurlar va tushunchalar tizimi” deb ta’rif
berganlar.
Pedagogik ensiklopediyada “ilmiy dunyoqarash falsafiy, ilmiy,
siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, axloqiy, estetik ideallar va e’tiqodlar
yig‘indisi, insonning moddiy borliq haqidagi qarashlari o’quv
qo’llanmasi hisoblanib, shular asosida inson tabiat va ijtimoiy muhitga
о‘z munosabatini namoyon etadi” deb ta’rif berilgan.
Ushbu ta’rif asosida biologiya о‘qitish metodikasi ilmiy
dunyoqarashni
shakllantirishda
ahamiyatga
molik
bо‘lgan
tushunchalarni aniqlash, mazkur tushunchalarni shakllantirish uchun
zarur bо‘ladigan shart-sharoitlarni va asosiy bosqichlarni, biologiyani
о‘rganish natijasida vujudga keladigan qarashlar va e’tiqodlar tizimiga
tavsif berishi, tabiatga nisbatan ongli munosabatni tarkib toptirishdagi
о‘rnini kо‘rsatishi lozim.
Biologiyani о‘qitishda о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashiga asos
bо‘ladigan tushunchalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
Jonsiz va jonli tabiatning kimyoviy tarkibidagi о‘xshashliklar, yuz
beradigan hodisalarning umumiyligi va uzviyligi;
Tirik organizmlarda sodir bо‘ladigan hayotiy jarayonlar va
о‘zgaruvchanliklarni tushunishda, muammoli о‘quv topshiriqlarini
hal etishda biologik qonunlar bilan bir qatorda, fizik-kimyoviy
qonunlardan foydalanish orqali fanlararo bog‘lanishni amalga
oshirish;
169
Moddiy borliqdagi hodisa va voqealarni о‘rganishning zarurati,
ekologik fojialarning sabablari va ularni bartaraf etish tadbirlari;
Inson tomonidan tabiat qonunlarini о‘rganish va undan samarali va
oqilona foydalanish yо‘llari;
Tabiiy hodisalarning о‘zaro bog‘liqligi va rivojlanishida sabab-
oqibat bog‘lanishlar;
Inson – ijtimoiy mavjudot;
Tabiatni muhofaza qilish – bu sayyoramizda hayotni asrashning
asosi;
Umumiy о‘rta ta’lim maktablarida botanika, zoologiya, odam va
uning salomatligi о‘quv kurslari mazmun jihatdan faktlarga boy bо‘lishi
bilan bir qatorda, har bir mavzuda о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
rivojlantirish imkonini beradi.
Botanika о‘quv fani dasturidan о‘rin olgan “О‘simlik-yaxlit
organizm” mavzusini о‘rganishda о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
shakllantirishga asos bо‘ladigan bilimlar umumlashtiriladi, tabiatni
muhofaza qilishga doir kо‘nikmalarni amaliyotga qо‘llash imkoniyati
tug‘iladi. Mazkur biologik bilimlar muayyan darajada о‘quvchilarning
atrof-muhitga bо‘lgan munosabati, hatti-harakatini belgilaydi. Shu
sababli о‘qituvchi ushbu mavzuni о‘rganishda jiddiy tayyorgarlik
kо‘rishi, о‘quvchilarning e’tiborini mazkur bilimlarga tayanib, tabiiy
boyliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyatini anglagan holda
ularni asrash lozimligi haqida xulosa chiqarishiga yо‘naltirishi lozim.
Mavzuni о‘rganish jarayonida о‘simlikning barcha organlari о‘zaro
bog‘liqligi, organizm bilan atrof-muhit о‘rtasida uzviylik mavjudligi
yoritiladi. Mazkur bilimlar о‘quvchilarning о‘simlikning yaxlit
organizm ekanligi, biologik jarayonlarning borishida organlarning
ishtiroki,
biologik
hodisalarning
sodir
bо‘lishida
sabab-oqibat
bog‘lanishlarini anglashga yordam beradi. О‘qituvchi о‘quvchilar
faoliyatini о‘simlik organizmining tuzilishi va funksiyasi, kо‘payish
usullari,
yashash
muhitiga
moslashishi
haqidagi
bilimlarini
umumlashtirish, ilmiy dunyoqarashga oid xulosalar chiqarishga
yо‘llaydi. О‘quvchilarning о‘simliklarning hujayraviy tuzilishi haqidagi
bilimlarini umumlashtirish maqsadida hujayra, tо‘qima, organ, organlar
170
sistemasi va organizm о‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash va quyidagi
jadvalni tо‘ldirish tavsiya etadi.
О‘quvchilar darslik, kо‘rgazmali vositalar va tarqatma materiallar
yordamida mustaqil ishlab, hujayra, tо‘qima, organ, organlar sistemasi
va organizm о‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlab, muayyan xulosaga
keladilar.
О‘quvchilarning о‘simliklarda boradigan hayotiy jarayonlarning
mohiyatini anglashlari, jumladan, fotosintez jarayonida о‘simlik
organlarining bajaradigan vazifalarini aniqlash uchun quyidagi jadvalni
tо‘ldirish tavsiya etiladi.
16-jadval
О‘simlik
organlari
Fotosintez
jarayonidagi vazifasi
Organik moddalar
harakati va
sarfidagi ulushi
О‘zaro bog‘liqlik
Ildiz
Poya
Barg
Gul
Meva
Dars yakunida о‘simlik organlarida sodir bо‘ladigan hayotiy
jarayonlar, ularga ta’sir kо‘rsatuvchi tashqi muhit omillari qayd etilib,
bilimlar umumlashtiriladi va о‘simlik – yaxlit organizm ekanligi haqida
xulosa chiqariladi.
Shuningdek, “Odam va uning salomatligi” о‘quv fanidagi “Oliy
nerv faoliyati” bobida shartsiz va shartli reflekslar, tormozlanish, nutq
va fikrlash haqida tushuncha berishda dialektik materializmning
materiyaning birlamchi, ong ikkilamchi qonuniga asoslanishi lozim,
ya’ni har qanday tasavvur tashqi muhit ta’sirida vujudga kelishi, tashqi
muhit taassurotlar manbai ekanligi qayd etiladi.
“Umumiy biologiya” о‘quv fanida moddiy olamning yaxlitligi va
birligi, о‘simliklar, hayvonlarning hujayraviy tuzilishi, prokariot va
eukariot organizmlarning о‘xshashligi va farqlari, ularda boradigan
hayotiy jarayonlar haqida tushuncha berib, tirik organizmlarning xilma-
xilligi, tabiiy guruhlarda birgalikda yashashga moslashganligi, ularga
171
ta’sir kо‘rsatadigan ekologik omillar tushuntiriladi va hayotning
molekula, hujayra, organizm, populyatsiya, tur, biogeotsenoz va biosfera
darajalari mavjudligi qayd etiladi.
Biologiyani о‘qitishda о‘quvchilar tomonidan о‘zlashtirilgan
barcha bilimlar DTSda qayd etilgan “Organizm-biologik sistema”,
“Ekologik sistemalar”, “Organik olam evolyutsiyasi” yо‘nalishlari
bо‘yicha umumlashtiriladi va ilmiy xulosalar chiqariladi.
Biologiya о‘qitishda о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
shakllantirish uchun quyidagi shart-sharoitlarni vujudga keltirish zarur:
О‘qituvchilar tomonidan о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
shakllantirishda ahamiyatga molik biologik g‘oya, nazariya va
tushunchalarni chuqur ilmiy-falsafiy nuqtai nazardan tushunishi.
О‘qitish
jarayoni
(mavzu,
о‘quvchilarning
о‘quv-bilish
faoliyati)ning har bir bosqichida о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
shakllantirishda tutgan о‘rnini tahlil qilish va aniqlash.
Biologiya о‘qitishda о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashiga asos
bо‘ladigan tushunchalarning mazmuni va mohiyatini anglashlari, tabiiy
hodisalarning sabablarini aniqlash va dalillashda, о‘quv muammolarini
hal etishda boshqa о‘quv fanlaridan о‘zlashtirgan bilimlariga
asoslanishi, ya’ni nafaqat tabiiy-matematik, balki ijtimoiy-gumanitar
о‘quv fanlari bilan fanlararo bog‘lanishlarni amalga oshirish.
Biologik qonuniyat, xulosa va umumlashmalarni biologiyaning
ilmiy-tadqiqot metodlari yordamida olingan natijalar, faktlar yordamida
asoslash va dalillash.
О‘quvchilarning tirik tabiatning umumiy qonuniyatlarini
о‘rganishning muhimligi, asosiy g‘oya va tushunchalarning
rivojlanishini
anglash
va
tushunishga
yо‘naltirish
asosida
о‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish. Bunda о‘quvchilarning
ijodiy va mustaqil ishlari, muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish,
nazariy mazmunga ega о‘quv topshiriqlarini tayyorlash lozim.
О‘quvchilar tomonidan ilmiy dunyoqarash masalalariga bog‘liq
tushunchalarni о‘zlashtirish darajasi va sifati, о‘zlashtirilgan bilimlarni
о‘quv va amaliy faoliyatga qо‘llashni muntazam ravishda aniqlash,
172
olingan natijalarga muvofiq о‘qitish jarayonining mazmuni va borishiga
tegishli о‘zgartirishlar kiritishi lozim.
Turli hayotiy vaziyatlarda о‘quvchilarning nuqtai nazari,
e’tiqodining mustaqilligi, hatti-harakati va xulq-atvorining tо‘g‘riligini
dalillovchi xususiyatlarga ega bо‘lgan umumiy biologik tushunchalarni
о‘quv va amaliy faoliyatga qо‘llash ehtiyojini rivojlantirish zarur.
Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda о‘quvchilar tafakkurining
rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Biologiya о‘quv fanlarining
mazmuni dialektik-materialistik nuqtai nazardan yoritilishi, о‘quvchilar
tomonidan organik olam va unda sodir bо‘ladigan о‘zgarishlarni
tushunibgina qolmasdan, balki tirik organizmlarda boradigan hayotiy
jarayonlarning mohiyati, mazkur jarayonlarga ta’sir kо‘rsatadigan
omillar, tirik organizmlarning yashash muhitiga moslashishi va xilma-
xilligining sabablarini anglaydilar. Biologiyani о‘qitishda о‘qituvchi
о‘quvchilarning mantiqiy fikr yuritishiga, taqqoslash, umumlashtirish va
xulosa chiqarishga zamin tayyorlaydigan о‘quv topshiriqlarini
tayyorlashi
lozim.
О‘qitishning bu shaklda tashkil etilishi
о‘quvchilarning faktlar, hodisalarning о‘zaro bog‘liqligi ustida
mulohaza yuritishiga yordam beradi. Mulohaza yuritish о‘quvchilarning
о‘quv materialini ongli va puxta о‘zlashtirishiga imkon yaratadi.
О‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish ularda mustaqil va ijodiy
fikrlashni tarkib toptirishga bog‘liq bо‘ladi. Bu masalalar “Biologiyani
о‘qitishda о‘quvchilarda mustaqil va ijodiy fikrlashni tarkib toptirish”
mavzusida batafsil yoritilgan.
|
