36
Xiva xonligiga
qarshi harbiy
yurishlarning
boshlanishi
11-§. XIVA XONlIGI USTIDAN ROSSIyA ImPERIyASI
PROTEKTORATINING O‘RNATIlIShI
Rossiya imperiyasi O‘rta
Osiyoda istilochilik yurish-
lari natijasida bosib olingan hududlarda dastlab mus-
tahkam o‘rnashib oldi. Xiva xonligiga qarshi olib bo-
riladigan harbiy yurishga besh yil tayyorgar lik ko‘rdi.
Yurish uchu n bunday uzoq tayyorgarlik ko‘rishning
asosiy sababi A. Bekovich-Cherkasskiy boshchiligi dagi qo‘shinning
mag‘ lubiyatga uchraganligi (1717) bo‘lsa, boshqa yana bir sabab 1839-
yilda V. Pe rovskiy boshchiligidagi qo‘shinlarning
Xiva xonligigacha
yetib borolmay orqaga qaytib ketganligi bo‘ldi. Xonlikni bosib olish
Rossiya imperiyasi uchun Amudaryoni qo‘lga kiritish edi.
Amudaryo-
ni egallash birinchi navbatda suv manbasi,
suv orqali savdo aloqalari,
daryoning quyi oqimidagi tekisliklarda gi serhosil yerlardan foydalanish
imkoniyatlariga ega bo‘lish hisoblangan.
Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyo istilo qilinishining uchinchi
bosqichi (1873–1879-yillar) davomida Xiva xonligining istilo etilishi ham
amalga oshirildi. Hujum g‘arbda Mang‘ishloq, shimolda Orenburg, sharqda
Turkiston va janubda Krasnovodsk kabi to‘rt harbiy okrugdan olib borildi.
Bunda 12 mingdan ortiq askar, 4600 ot va 20 ming tuyadan iborat harbiy
qo‘shin ishtirok etgan. Bu qo‘shinga K. P. Kaufman boshchilik qildi. Maz-
kur ko‘p sonli harbiy qo‘shin 1873-yil fevralda o‘zlari o‘rnashgan joylari –
Toshkent, Orenburg, Mang‘ishloq va Krasno vodskdan
deyarli bir vaqtda
yo‘lga chiqdi. Xiva xonligiga olib boruvchi yo‘llarning yomonligi, dastlab
25 daraja sovuqda, keyin 40 darajadan yuqori haroratda yo‘l yurish juda
qiyin kechdi. Bundan tashqari cho‘llarda 60 darajagacha jazirama bo‘lishi,
suvsiz dashtlardagi yo‘llar tufayli harbiy qo‘shin manzilga yetmasdanoq
safl ari siy raklashib bordi. Uning katta qismi yo‘lda
kasalga chalindi, bir
qismi halok bo‘ldi va bir qismi orqaga qaytib ketdi. Xivaga 7,5 ming
kishigina yetib bordi. Krasnovodsk va
Mang‘ishloqdan Xiva tomon yurgan qo‘-
shinlar jazirama
issiq va suv yetishmasli-
gidan aziyat chekkanligi,
holdan toygan-
ligi sababli yo‘lning yarmidan ortga qay-
tishga majbur bo‘ldi.
Faqatgina Toshkent,
Orenburg yo‘nalishidan yo‘lga chiqqan
qo‘shinlar 1873-yil
may oyida Xiva xon-
