54
belgilangan. Toshkent shahrida to‘rt daha ning har birida bittadan to‘rtta
qozi, Samarqand shahrida ikkita qozi, volost larda bittadan qozi bo‘lgan.
Turkiston o‘lkasida yashaydigan rossiyalik aholi uchun imperiya qo-
nunlari asosidagi sudlar faoliyat olib borgan. Dastlab tashkil qilingan
vaqtinchalik harbiy sud komissiyalari bu aholining jinoiy ishlarini ko‘rish
bilan birga mahalliy aholi tomonidan sodir etilgan siyosiy jinoyatlar va
hokimiyatga qarshi jinoyatlarni ko‘rib chiqqan. Viloyat va o‘lka sudlari
vazifalari general-gubernatorlik devoni va boshqarmalari zimmasiga yuk-
langan edi. General-gubernator o‘lkaning bosh prokurori va oliy sudyasi
vazifasini ham bajargan.
O‘rta Osiyo mustamlakaga aylantirilgandan so‘ng
boshqa sohalar singari sud tizimi ham bosqichma-
bosqich o‘zgartirib borilgan. Qozi va biy sudlariga
bo‘ lib o‘tadigan saylovlarda mustamlakachi hu-
kumatning aralashuvi, saylov natijalarini tasdiqlashdagi noto‘g‘ri ishlar
ko‘plab janjallarni, mahalliy aholi o‘rtasida o‘zaro nizolar, ma’muriyatga
nisbatan ishonch sizlik va norozilik harakatlarini keltirib chiqargan.
Sudlarga joriy etilgan saylovlar mustamlakachi hukumat ixtiyori-
da bo‘lib, saylovda kimning g‘olib chiqishi saylovchilarga qaragan-
da ma’muriyat xohishiga bog‘liq bo‘lib qoldi. Kim mustamlakachi
ma’muriyatga yoqsa va unga sodiqligiga ishonch hosil qila olsa, o‘sha
qozi va biy bo‘la olardi. Saylovlarda turli xil nayranglar, poraxo‘rliklar
avj olgan. Buning natijasida saylangan qozi va biylar o‘z faoliyati da-
vomida saylov vaqtidagi xarajatlarini turli yo‘llar bilan, ayniqsa, poralar
hisobiga qaytarib olishga harakat qilishgan. Bu bilan qozilik va biylik
serdaromad mansabga aylandi. Qozilar va biylar lavozim egallashi va uni
saqlab qolishi uchun mustamlakachi hukumat vakillarining sodiq xizmat-
korlariga aylandi.
1886-yilgi «Nizom»da ham Turkiston o‘lkasida qozilar sudi saqlanib
qoldi. Uyezd sudlari bekor qilinib, ularning o‘rniga shahar va zemstvo
boshliqlari tomonidan tayinlanadigan
uchastka mirovoy sudyalari (sud-
lari) tuzildi. Vilo yat boshqaruvining sud bo‘limlari viloyat sudlari bilan
almashtirildi. Sud tergovchilari, viloyat prokurori va ularning yordam-
chisi lavozimlari joriy etildi.
1898-yilda Turkiston o‘lkasida sud nizomlarini qo‘llash qoidalari-
ga muvofiq viloyat sudlari tugatildi, ularning o‘rniga okrug sudlari va
Toshkent sud palatasi tuzildi. Toshkent sud palatasi faqat imperiyaning
oliy sudi – hukumat senatiga bo‘ysunar edi. Okrug sudlari Turkiston
