|
O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 13- son ilmiy tadqiqotlar jurnaliBog'liq Ochilova Nurzoda TursunovnaO‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
13-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
20.11.2022
333
Gil tarkibida dala shpati (granit, sienit, gneys va h.k.) bo’lgan tog’ jinslarning
mexanik yemirilishi va kimyoviy parchalanish mahsuloti hisoblanadi. Dala shpatining
parchalanishi natijasida kaolinit minerali Al
2
O
3
-2SiO
2
-2H
2
O hosil bo’lgan. Lekin tog’
jinslarining tarkibida dala shpatidan tashqari boshqa minerallar ham bo’ladi, shu
sababli ular yemirilganda gil, kvarts, slyuda va parchalanmagan boshqa
mineralllarning zarrachalaridan iborat murakkab aralashma hosil bo’ladi.
Gilning sopol materiallar ishlab chiqarishda hisobga olinadigan eng muhim
xossalari uning plastikligi, havoda va olovda kichrayishi, olovbardoshligi, gil
sopolakning rangi va h. k.
Gil tarkibida gil zarrachalarining miqdori ortgan sari uning plastikligi ortadi. Gil
kancha plastik bo’lsa, yaxshi shakllanadigan gil qorishmasini hosil qilish uchun ancha
ko’p suv talab qilinadi, bu esa o’z navbatida quritish va pishirish jarayonida
buyumlarning ko’p kirishishiga (plastik deformatsiyalanish) sabab bo’ladi. Gillar
yuqori, o’rtacha va kam plastik xillarga bo’linadi [3].
Yuqori plastik gillar tarkibi 80–90% gilli zarralardan iborat bo’ladi. Ularning
plastikligi 25 dan, suv talabchanligi 28% dan yuqori va hajmiy kichrayishi 10–15% ga
teng. O’rtacha plastik gillar tarkibida 30–60% gilli zarralar bo’lib, plastikligi 15–25%,
suv talabchanligi 20–28% va hajmiy kichrayishi 7–10% atrofida bo’ladi. Kam plastik
gillar tarkibida esa 10–30% gilli zarralar bo’lib, plastikligi 7–15, suv talabchanligi 20%
dan kam va hajmiy kichrayishi 5–7% atrofida bo’ladi.
Gilning kimyoviy tarkibi undagi turli xil oksidlarning miqdori bilan ifodalanadi.
Sopol xom ashyosida asosiy oksidlarning miqdori quyidagicha o’zgaradi: SiO
2
–40-
80%; A1
2
O
3
–8-50%; Fe
2
O
3
–0-15%; CaO–0,5-25%; MgO–0-4% va K
2
O–0,3-5%. Bunda
A1
2
O
3
miqdori ko’payganda gilning plastikligi, olovbardoshligi ortadi, SiO
2
miqdori
ko’paysa gilning plastikligi kamayadi, g’ovakligi ortadi va kuydirilgan buyumlarning
mustahkamligi kamayadi. Ishqorli metall oksidlari (Na
2
O va K
2
O) hajmiy qisqarish
deformatsiyani orttiradi, sopolakning zichlinishini va mustahkamligining ortishini
ta’minlaydi.
G’ovakligi yuqori va issik o’tkazuvchanligi past bo’lgan yengil sopol materiallar
olish uchun xom ashyo aralashmasining tarkibiga kukun hosil qiluvchi qo’shilmalar
kiritiladi, ular pishirish jarayonida yonib ketadi (qipiq, ko’mir kukuni, torf va sh. k.) [4].
Boyituvchi va plastiklovchi qo’shilmalar (yuqori plastik va bentonitli gillar, ko’mir
qazib chiqarishdagi chiqindilar, qog’oz ishlab chiqarish chiqindisi va sh. k.) tuproq gil
xom ashyosini boyitish, uning plastikligini oshirish, gillarning qoliplanish va qurilish
xossalarini yaxshilash uchun qo’shiladi.
Sopol buyumlarning kislotabardoshligini oshirish uchun tarkibiga suyuq shisha
bilan aralashtirilgan qumli tarkib qo’shiladi. Temir, kobalt, xrom va titan kabi oksidlar
kiritilib, rangli sopol buyumlar tayyorlanadi.
Sopol buyumlarning suvga chidamliligini oshirish, shuningdek, sillik va
jilolanuvchi bo’lishi uchun ularning yuzasi glazur yoki angob bilan qoplanadi. Glazur
0,1-0,2 mm qalinliqdagi shishasimon qoplama bo’lib, pishirish jarayonida sopol
|
| |
