O‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
13-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
20.11.2022
335
qo’shilmalar; 7 - begunlar; 8 - may-dalagichlar; 9 - tasmali press; 10 - keskich; 11 -
taxlovchi mos-lama; 12 - telejka; 13 - kuritish kamerasi; 14 - tunnelsimon xumdon;
15 - uziyurar telejka; 16 - ombor.
Plastik
usulda qoliplash, ya’ni, buyumlarni plastik gil massalardan presslarda
tayyorlash qurilishbop sopol buyumlar ishlab chiqarishda eng samarali usuldir.
Namligi 18-23% qilib tayyorlangan gil massasi tasmali pressning qabul qilish
bunkeriga yo’naltiriladi. Massa shnek yordamida qo’shimcha aralashtiriladi, zichlanadi
va almashinuvchi mushtuk bilan jihozlangan pressning chikish teshigi orqali brus
kurinishida sikib chiqariladi.
Mushtukni almashtirib, shakli va o’lchamlari turlicha
bo’lgan brus olish mumkin. Pressdan to’xtovsiz chiqayotgan brusni tayyorlanayotgan
buyumlarning o’lchamiga muvofiq avtomatik kesish qurilmasi alohida qismlarga
qirqib ajratadi [5].
Zamonaviy tasmali presslar vakuum kamera bilan jihozlangan bo’lib, ularda gil
massasidan qisman havo chiqarib yuboriladi. Massa vakuumlanganda uning plastikligi
ortadi va
qoliplanish namligi kamayadi, xom ashyoni quritish vaqti qiskaradi va bir
yo’la mustahkam bo’ladi.
Bikr usulda qoliplash plastik usulning takomillashgan zamonaviy usuli bo’lib, xom
ashyo (gil) namligi 13–18% atrofida bo’ladi. Buyum vakuum yoki gidravlik press
yordamida 10–20 MPa bosim ostida qoliplanadi. Bu usulda buyumni quritishga
energiya sarfi kamayadi, yuqori mustahkamlikka ega bo’lgan xom qoliplangan buyum
olinadi.
Yarim quruq usulda xom
ashyo materiallar quritiladi, bo’laklanadi, maydalanadi
va sinchiklab aralashtiriladi. Gil odatda, quritish barabanlarida quritiladi, quruqlayin
tuyish
mashinasida, dezintegratorlar yoki sharli tegirmonlarda maydalanadi, kurakli
aralashtirgichlarda aralashtiriladi. Gil kukunning namligi 9–11% ga teng bo’lib, u to
kerakli namlikka ega bo’lmaguncha suv yoki bug’ bilan namlanadi [6].
Bunday usulda har bir buyum alohida yuqori unumli maxsus presslarda
qoliplanadi. Bunda gilli aralashmalar qoliplarda 15
MPa gacha bosim ostida ikki
tomonlama presslanadi. Ushbu usulda plastikligi past, kam gilli xom ashyolardan g’isht
va boshqa buyumlar tayyorlanadi. Yarim quruq usulda qoliplashning plastik usulda
qoliplashga nisbatan muhim afzalligi namligi kam (8–12%) gil massasi ishlatiladi, bu
esa xom ashyoning qurish vaqtini ancha kiskartiradi. Bu usulda qoplama plitkalar, pol
plitkalari va boshqa yupqa, sirti tekis sopol buyumlar ishlab chiqariladi.
Quruq usul yarim quruq usulning takomillashgan usuli bo’lib, presslangan gil 2–
6% namlikka ega bo’ladi. Bunda gil massasidan tayyorlangan buyumni quritishga
zarurat bulmaydi. Bu usulda zich sopol plitkalar, yo’lak g’ishtlari va sh. k. tayyorlanadi.
Shliker (quyma) usulda gil oldindan
maydalab kukun qilinadi, so’ngra esa suv
quyib yaxshilab aralashtiriladi, bunda bir jinsli eritma (shliker) hosil bo’lishi kerak.
Quyish usuli sanitariya-texnika fayans buyumlari (quvurlar, vannalar,
issiqlik
radiatorlari, alohida biriktirish detallari va x.k.) va kattaroq o’lchamli qoplama
buyumlar (cherepitsa, plita va sh. k.) tayyorlash uchun qo’llaniladi. Bu usulda namligi
