plastinalarni shakllanishi

270
quloqchalari kavsharlanadigan ko‘prikcha 6 dan tashkil topgan. Yarim bloklardagi 
plastinalar soni, akkumulator batareyasining nominal sig‘imini belgi-laydigan 
omillardan biri hisoblanadi . Musbat plastinalar deformatsiyaga moyilligi katta 
bo‘lganligi sababli, ularni manfiy plastinalar orasiga joylashtiriladi. Shuning 
uchun, aksariyat holda manfiy plastinalarning soni bittaga ko‘p bo‘ladi. har xil 
qutbli plastinalarning o‘zaro qisqa tutashuvini oldini olish maqsadida ularning 
orasiga separatorlar ( 1 ) o‘rnatiladi. 
Separatorlar kislotaga chidamli, izolatsiya xususiyatiga ega bo‘lgan g‘ovak 
materiallardan tayyorlanadi. Xususan, mikrog‘ovakli plastmassalar (miplast, 
porovinil, porving, vinipor) mikrog‘ovakli ebonit (mipor), oyna namati kabi 
materiallar separatorlar tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Mipordan tayyorlangan 
separatorlar o‘zining o‘ta g‘ovakligi, elektr qarshiligi kamligi bilan boshqa 
materiallardan tayyorlangan separatorlardan ustun turadi. Miporli separatorlar 
akkumulator batareyasining ishlash muddatini oshirish imkonini berdi. Lekin, 
mipor tabiiy kauchukdan olinganligi sababli, undan tayyorlangan separatorlar 
nisbatan qimmatroq bo‘ladi.
Miplastdan tayyorlangan separatorlar elektrolitni o‘ziga juda tez singdirib 
oladi, ularning mexanik mustahkamligi, kimyoviy chidamliligi yetarli darajada 
bo‘ladi. Lekin, miplastdan tayyorlangan separatorlarning g‘ovakligi nisbatan past 
va ularda tok o‘tkazuvchan o‘simtalar hosil bo‘lish ehtimoli yuqoriroq bo‘ladi. 
Shuning uchun, separatorlari miplastdan tayyorlangan akkumulatorlarning ishlash 
muddati birmuncha kamroq bo‘ladi. 
Separatorlar, to‘rtburchakli plastina ko‘rinishida bo‘lib, elektrolit o‘tishini 
yengillashtirish uchun, musbat plastinaga qaratilgan tomoni qovurg‘ali qilib 
tayyorlanadi. Separatorlar plastinalarga nisbatan eniga 3-5 mm ga, bo‘yiga 9-10 
mm ga kattaroq bo‘ladi. Bu, plastinalar orasida tok o‘tkazuvchan o‘simtalar hosil 
bo‘lish ehtimolini kamaytiradi. Ba’zida, og‘ir sharoitda ishlaydigan avtomobillar 
uchun, qo‘sh separatorli akkumulatorlar o‘rnatiladi. Qo‘sh separatorlarning 
tuzilishi quyida-gicha bo‘ladi: miplast yoki mipordan tayyorlangan separatorning 
qovurg‘ali tomoniga shisha paxtadan tayyorlangan yupqa namat joylashtiriladi. 
Shisha namat musbat plastinaga yopishib turadi va uning aktiv massasi tebranish, 
titrash ta’sirida sirg‘alib to‘qilib ketishidan ancha saqlaydi. 
Akkumulator batareyasi qobig‘ining bo‘linmalariga, bloklarga yig‘ilgan 
elektrod va separatorlar joylashtiriladi. Qarama-qarshi qutbli yarim bloklarning har 
biri, qobiq tubida, o‘z qovurg‘asiga tayanganligi sababli, cho‘kmalar orqali 
plastinalar orasida mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan qisqa tutashuv istisno qilinadi. 
Elektrolit sathini yoki zichligini o‘lchash jarayonida plastinalar hamda 
separatorlarning yuqori qismini yemirilishdan saqlash maqsa-dida, ular ustiga 
kislotaga chidamli plastmassadan tayyorlangan g‘alvirsimon saqlovchi to‘siq 5 
o‘rnatiladi. 
Ebonit yoki plastmassadan tayyorlangan qopqoq akkumulatorning alohida 
bo‘linmalarini yoki qobiq ustini to‘la yopadigan qilib tayyorlanishi mumkin. har 
bir akkumulator alohida qopqoq 7 bilan yopilganda uning atrofi kislotaga chidamli 
maxsus mastika yordamida zichlashtiriladi. Plastmassadan tayyorlanadigan 

271
umumiy qopqoqlar akkumulator qobig‘iga kavsharlanadi yoki maxsus yelim 
yordamida yopishtiriladi. 
Alohida qopqoqning uchta doirasimon tuynugi bo‘lib, ikkita chekkasidagi 
plastina yarimbloklarining qutb quloqchalarini chiqarish uchun mo‘ljallangan 
bo‘lsa, o‘rtadagi rezbali tuynuk akkumulatorga elektrolit, distillangan suv quyish 
va elektrolit sathini va zichligini o‘lchash uchun xizmat qiladi. Plastina 
yarimbloklarining qutb quloqchalarini yoki bornni kavsharlash va tegishli germetik 
zichlikni ta’minlash maqsadida qopqoqning ikki chekkadagi tuynugiga qo‘rg‘oshin 
halqalar joylashtiriladi. 
Akkumulatorlarning rezbali tiqinlari ebonitdan yoki plastmassadan (polieti-
len, polistirol, fenolit va hokazo) tayyorlanadi. Ish jarayonida akkumulator ichida 
hosil bo‘ladigan gazlar chiqishi uchun tiqinlarda maxsus shamollatish tuynugi 
o‘yiladi. Avtomobil harakatlanganda elektrolit chayqalib to‘qilmasligi uchun 
tiqinning pastki qismida to‘siq o‘rnatiladi. Akkumulator qopqog‘i bilan tiqin 
orasidagi zichlik rezina halqa yoki ba’zida konussimon qirra yordamida ta’min-
lanadi. 
Yangi, elektrolit quyilmagan akkumulatorlarda elektrodlar oksidlanib 
qolishini oldini olish uchun tiqinlar tagi rezina lappak bilan zichlashtiriladi yoki 
shamollatish tuynugi yopishqoq lenta bilan yelimlanib qo‘yiladi. Ko‘pchilik yangi 
akkumulatorlarning plastmassa tiqinlarining shamollatish tuynugi plastmassa 
quyilmasi bilan yopilgan bo‘ladi. Akkumulatorni ishga tushirishdan oldin ushbu 
plastmassa quyilma qirqib tashlanishi va shamollatish, tuynugi ochib qo‘yilishi 
zarur. 
Akkumulator batareyasining qopqog‘i umumiy bo‘lganda, unga bir yo‘la 
bir nechta elektrolit quyish tuynuklarini yopadigan tiqinlar bloki o‘rnatiladi. 
Tiqinlar bloki plastmassa taxtacha shaklida yasalib, unga kerakli miqdorda 
rezbasiz tiqinlar joylashtiriladi. Akkumulator elementlari, turli tuzilishga ega 
bo‘lgan elementlararo ulagichlar yordamida batareyaga birlashtiriladi. Qopqoqlari 
alohida bo‘lgan akkumulatorlarda ulagichlar tashqaridan o‘tadi. Umumiy qopqoqli 
akkumulatorlarda ulagichlar elementlararo to‘siq-lar ustidan yoki bevosita to‘siq 
orqali o‘tkaziladi. Bu ko‘rinishdagi, ya’ni kaltalashtiril-gan elementlararo 
ulagichlar, akkumulatorlarning ichki qarshiligini kamaytirish, qo‘rg‘oshin sarfi-ni 
va, demak, akkumulator batareyasining umumiy vaznini ozaytirish imkonini 
beradi 
Oddiy 
qo‘rg‘oshin-kislotali 
akkumulator 
batareyalariga 
xos 
kamchiliklarning (elektrolit sathining tez kamayib ketishi, musbat qutbli 
plastinalarning tez yemirilishi, o‘z-o‘zidan razrad bo‘lishi va hokazo) 

272
Turli xil akkumulyatorlarda elektrolit sathi-ning kamayishi ( H,%). 
ko‘pchiligi plastina panjaralari tarkibida 7-8% surma borligidan kelib 
chiqadi. Surma elektrolit tarkibidagi suv elektroliz bo‘lishiga katalizator sifatida 
ta’sir qiladi. Suv vodorod va kislorodga parchalanish potensialini generatorning 
ishchi kuchlanishlari darajasigacha pasaytirib, surma akkumulatordan gazlar ajralib 
chiqishni tezlatadi. Natijada, akkumulatordagi elektrolit sathi nisbatan tez 
pasayadi, ajralib chiqayotgan gazlar musbat plastina panjaralari, qutb quloqlari va 
avtomobillarning metall qismlari korroziyalanishiga olib keladi. 
Oddiy akkumulator batareyalarining yuqorida keltirilgan kamchiliklarini 
bartaraf qilish maqsadida "xizmat ko‘rsatilmaydigan" akkumulatorlar ishlab 
chiqildi. "Xizmat ko‘rsatilmaydigan" akkumulatorni ishlab chiqishdagi izlanishlar 
asosan gaz ajralib chiqishini tezlatuvchi plastinalar tarkibidagi surmani butunlay 
istisno qilishga yoki miqdorini kamaytirishga yo‘naltirildi. Ilmiy tadqiqotlarning 
natijalari, plastina panjaralari qo‘rg‘oshin-kalsiy-qalay qotishmasidan tayyorlansa, 
akkumulatordan ajralib chiqayotgan gaz miqdori juda kam bo‘lishini ko‘rsatdi. 
hozirgi vaqtda sanoatda ishlab chiqarilayotgan "

Download 19,16 Mb.