52-rasm.
Asosiy uzatma va
differensial:
1-yarim o‘q; 2-yetaklovchi
shesternya;3-yetaklanuvchi shesternya;
4-yarimo‘q
shesternyasi; 5-sotolet
shesternyasi.
316
Konnussimon asosiy uzatmaning ishlashidagi o‘ziga xos xususiyatlari val
tayanchlariga o‘zaro perpendikular bo‘lgan uchta yuzada katta kuchlarni ta’sir
etishidir. Bu kuchlar ta’sirida tishli g‘ildiraklarning vallari o‘qi bo‘ylab siljishga
intiladi. Bundan tashqari yetakchi tishli g‘ildiraklarning tayanch podshipniklari
valning bir tomonida joylashganligi, uzatmaning ishlashida tishlarga ta’sir etuvchi
kuchlarning notekis taqsimlanishiga, bu esa qo‘shimcha dinamik kuchlarning
paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Konussimon asosiy uzatmaning uzoq muddat
ishlashi uchun tishlarning boshlang‘ich konus uchlari (vershina) 0 nuqtada bo‘lgan
holda ularning ilashishi talab etilgan aniqlikda bo‘lishi shart. Boshlang‘ich konus
uchlarining siljishi uzatmaning ishlash sharoitini tez yomonlashtirib yeyilishini
tezlashtiradi va shovqinini oshiradi. Tishli g‘iddiraklarning aniq ilashishini,
shuning bilan, ishonchli ishlashini ta’minlash maqsadida ularning podshipniklari
oldindan tig‘izlab o‘rnatiladi va karterining bikrligi oshiriladi. Bundan tashqari
o‘tuvchanligi yuqori bo‘lgan yengil avtomobillarda, shuningdek, yuk
avtomobillarida qo‘llanilgan konussimon yoki gipoidli uzatmalarda, katta
yuklanishda ishlaganda, ilashishning aniqligini saqlash maqsadida yetakchi tishli
g‘ildirak valiga va yetaklanuvchi tishli g‘ildirakka qo‘shimcha tayanchlar
ishlanadi.
O‘qlarining bir-biriga nisbatan bunday joylanishi kardanli uzatmaning orqa
uchini pastroq tushiradi, bu esa o‘z navbatida avtomobilning og‘irlik markazini
pasaytirib, uning turg‘unligini oshiradi. Bundan tashqari, gipoidli uzatmada
tishlarning spiral burchagi katta bo‘lgani uchun, ularning uzunliga ham katta
bo‘lib, bir vaqtda ilashib turgan tishlarning soni konussimon uzatmaga qaraganda
ko‘p bo‘lib, ilashib turgan tishlarning har biriga to‘g‘ri keladigan yukni
kamaytiradi. Uzatish soni va yetaklanuvchi tishli g‘ildirak diametri bir xil bo‘lgan,
ikki xil uzatmalar taqqoslanganda gipoidli uzatmada yetakchi tishli g‘ildirakning
diametri konussimon uzatmadagi yetakchi tishli g‘ildiraknikiga qaraganda
kattaroq, ya’ni bikrligi yuqoriroq bo‘ladi. Bularning barchasi gipoidli uzatmaning
afzalligi hisoblanib, uning mustahkamligini va uzoq muddat ishonchli shovqinsiz,
ravon ishlashini ta’minlaydi.
Uzatmaning kamchiliklari g‘ildirak tishlarining spirall burchagi katta
bo‘lganligi tufayli tish sirtlari o‘zaro sirpanib ishlaydi, natijada ular nisbatan tez
yeyiladi, yeyilishni oldini olish uchun sirpanib ishlayotgan tish sirtlarida
mustahkam moy qatlami hosil qiladigan maxsus gipoid moyidan foydalanish
kerak. Bundan tashqari, bu uzatmaning tishli g‘ildiraklarini tayyorlash nisbatan
qiyin, ularni yig‘ishdagi aniqlik darajasi yuqori, chunki kichik noaniqlikning ta’siri
tez seziladi. Lekin shunga qaramay, bu kamchiliklar gipoidli uzatmaning
afzalliklariga hech qanday zarar yetkazmaydi.
Chervyakli asosiy uzatmalar tishli g‘ildirakli uzatmalardan o‘zining
ixchamligi va shovqinsiz ishlashi bilan farqlanadi. Ammo bu uzatmaning F.I.K.
317
konusli va gipoidli uzatmalarga nisbatan kichik va uni tayyorlashda qimmat metall
(bronza) ishlatilganligi sababli avtomobillarda deyarli qo‘llanilmaydi.
Differensialning vazifasi va turlari. Ma’lumki, avtomobil burilayotganda
uning g‘ildiraklari har xil yo‘l bosib turli chastotada aylanadi. Masalan, avtomobil
burilayotganda uning tashqi g‘ildiraklari ichki g‘ildiraklariga qaraganda ko‘proq
yo‘l bosib tez aylanadi. G‘ildiraklarni bunday turli chastotada aylanishi
avtomobilning notekisliklarda (to‘g‘ri yo‘nalishda) harakatlanganda, shuningdek,
g‘ildiraklar har xil diametrga (shinalarning yeyilishi yoki havo bosimi turlicha
bo‘lganda) ega bo‘lganda ham ro‘y beradi. Yetakchi bo‘lmagan oldingi
g‘ildiraklarni bir-biriga nisbatan turli chastotada mustaqil aylana olishini
ta’minlash uchun ularni o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan o‘qlar (sapfalar)ga o‘rnatilgan
bo‘ladi. Yetakchi g‘ildiraklarga esa burovchi moment asosiy uzatmadan uzatiladi.
Agar burovchi moment g‘ildiraklarga bitta umumiy val orqali uzatilgundek bo‘lsa,
avtomobil burilayotganida uning g‘ildiraklari turli chastotada aylana olmasdan
yo‘lga nisbatan sirpana boshlaydi. Shuning uchun yetakchi g‘ildiraklarni bitta
butun valga o‘rnatilmasdan, har biri mustaqil aylana oladigan va yarim o‘q deb
nomlangan alohida-alohida vallarga o‘rnatiladi.
Demak,
differensialning
vazifasi
avtomobilning
burilishida
yoki
notekisliklarda harakatlanganida burovchi momentni yetakchi g‘ildiraklarga
taqsimlash bilan ularni turli tezliqda aylana olishini ta’minlashdir. Avtomobillarda
asosan shesternyali va kulachokli differensiallar ishlatiladi. Shesternyali
differensiallar konstruksiyasi bo‘yicha birmuncha oddiy.
Avtomobillarda konussimon shesternyali differensiallar keng tarqalgan
bo‘lib, u differensial qutisi, sotollitlar, yarim o‘q shesternyalari tashkil topgan.
Yarim o‘q shesternyalari yarim o‘qlar orqali yetakchi g‘ildiraklar bilan ulangan.
Differensial planetar mexanizm bo‘lib, uning yetakchi zvenosiga differensial
qutisi, yetaklanuvchi zvenosiga esa o‘lchamlari bir xil bo‘lgan yarim o‘q
shesternyalar va kiradi.
Differensiallar Transmissiya da o‘rnatilish joyiga qarab g‘ildirak- lararo
(burovchi momentni bir ko‘priqdagi yetakchi g‘ildiraklarga taqsimlash) va
o‘qlararo (4x4; 6x4; 6x6 rusumli avtomobillarda burovchi momentni yetakchi
ko‘priklarning asosiy uzatmalariga taqsimlash)larga; burovchi momentni yetakchi
ko‘priklarga
qanday
nisbatda
taqsimlanishiga
qarab
simmetrik
va
nosimmetriklarga bo‘linadi.
Yarim o‘qlar vazifasi va turlari. Yarim o‘qlar differensialdan burovchi
momentni yetakchi g‘ildiraklarga uzatadi. Avtomobillarda ko‘llaniladigan yarim
o‘qlarining asosiy turlari kuyida keltirilgan. Yarim o‘qlarning tashki uchlari
g‘ildirak gupchagiga flanes, shponka yoki shlis yordamida ulanadi. Ichki uchi esa
ko‘pchilik avtomobillarda yarim o‘q shesternyasi bilan shlis yordamida
318
biriktiriladi.
Avtomobil harakatlanganda yarim o‘qlarga burovchi momentdan tashqari
eguvchi momentlar ham ta’sir etadi. Eguvchi momentlar avtomobilning yetakchi
gildiraklariga ta’sir etadigan kuyidagi kuchlardan vujudga keladi radial kuch
(avtomobilning og‘irligidan tashkil topgan reaksiya kuchi), tortuvchi kuch-R;
yondan ta’sir kiluvchi kuch-(avtomobil burilishida xosil bo‘ladigan kuch).
Yarim o‘qlarni, ularni orqa ko‘prikda o‘rnatilish usuliga karab, eguvchi
momentlardan to‘la yoki qisman yuksizlantirish mumkin. Avtomobillarda
ishlatiladigani uch xil, ya’ni eguvchi momentlardan yarim yuksizlantirilgan,
kismga yuksizlantirilgan va tula yuksizlan- tirilgan buladi.
|
