Tavsiya etilgan mashqlar:
Maqsadlar:
muloqotda makon ahamiyatini anglash;
sheriklarning fazoviy joylashuvining aloqa jarayoniga
ta’sirini o‘rnatish.
Qoidalar:
1. Guruh juftlarga bo‘lingan. Yaqinlashayotgan va uzoq-
lashayotgan sheriklar, yon tomondan va orqadan kirib, o‘zla-
rining hissiyotlarini yaqinlashganda - uzoqlashganda aniqlashga
harakat qilishadi.
2. Bitta ishtirokchi markazda turadi, boshqalari unga yaqin-
lashadi.
Munozara :
biz o‘zimizni qanday his qilyapmiz? Nima uchun
guruh a’zolarining odamga nisbatan pozitsiyasi yoqimsiz?
Odamlarning shaxsiy maydoni buzilganda vaziyatlar qayerda
paydo bo‘ladi?
Nazorat uchun savollar:
1.
Mumkin bo‘lgan mudofaa ishoralarini sanab o‘ting.
2.
Imo-ishora tilini bir ma’noda talqin qilish mumkinmi?
3.
Shaxslararo makon, shaxsiy makon, shaxslararo masofa -
bu nimaga o‘xshashlik, farq nima?
4.
Birovning shaxsiy makonini buzayotganimizni qanday
aniqlash mumkin?
12-mavzu. MUOMALA MADANIYATI VA TO‘G‘RI
MULOQOT QOIDALARI
Reja:
1. Muloqot asosida ma’naviy madaniyatni shakllantirish me-
zonlari va omillari
104
2. O‘quvchilarda ma’naviy madaniyatni shakllantirish jara-
yonining muvaffaqiyatli borishi
3. Muomala madaniyati va to‘g‘ri muloqot qoidalari
Tayanch tushunchalar:
sharq ma’naviy madaniyati,
muloqot, kuch-qudrat manbai, adolat, tinchlik,ahil qo‘shnichilik,
demokratiya, farovonlik, vijdon erkinligi, insoniy fazilat, peda-
gogik tafakkur, iymon-e’tiqod,mentalitet, muomala, axborot,
muloqot madaniyati, so‘kinish, qarg‘ash, kesatishlar, qochirim-
lar, yaxshi xulq.
Muloqot – bu bola rivojlanishining asosiy shartlaridan biri,
uning shaxsini shakllantirishning eng muhim omili, o‘zini boshqa
odamlar orqali bilish va baholashga qaratilgan inson faoliyatining
yetakchi turi. O‘tmish va hozirgi zamon psixologlarining fun-
damental tadqiqotlari shundan dalolat beradiki, muloqot barcha
muhim faoliyat natijalariga ta’sir qiladi: o‘qish, ishlash, o‘yin,
ijtimoiy yo‘nalish va h.k. Ammo asosan muloqot maxsus ta’lim
ehtiyojlari bo‘lgan bolalarning shaxsini shakllantirishga ta’sir
qiladi, ularning ijtimoiylashuvi va jamiyat bilan birlashishiga
yordam beradi. Shu bilan birga, bu tug‘ma faoliyat emas. Shu-
ning uchun, faqat maxsus tashkil etilgan ta’lim va tarbiya orqali
muhim yutuqlarga erishish mumkin.
Agar biron bir muloqot qobiliyatlari biron sababga ko‘ra
yomon rivojlangan bo‘lsa, odam muloqot qilishda qiynala-
di. Hayotiy tajriba bizga bilimlarni to‘plash va samarali muloqot
qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi, ammo ba’zi
hollarda bu biz uchun yetarli emas. Keling, bu qanday muloqot
qobiliyatlari, ular nima va agar bunday ko‘nikmalar insonning ha-
yotning ma’lum bir sohasida muvaffaqiyatli muloqot qilish uchun
yetarli bo‘lmasa, nima qilish kerakligini aniqlaylik.
Muloqot qobiliyatlari asosan samarali muloqot qilish qobi-
liyatidir. Bu suhbatdoshning nimani anglatishini va u tomonidan
tushunilishi, muzokara olib borish qobiliyati, muloqot orqali
maqsadingizga erishish qobiliyati. Ushbu turdagi mahorat
shaxsni rivojlantirishda juda muhim funksiyalarga ega:
105
•
Psixologik qulaylikni ta’minlaydi.
•
Birgalikdagi tadbirlarni tashkil etishga imkon beradi.
•
Odamlarning muloqotga bo‘lgan tabiiy ehtiyojini qondiradi.
•
Bu o‘zini tasdiqlashga, o‘zini ijtimoiy jihatdan anglash-
ga yordam beradi.
Ba’zi kasblarni tanlashda, odamdan ayniqsa, rivojlangan mulo-
qot qobiliyatlari talab qilinadi. Gap pedagogika, jurnalistika, psixo-
logiya kabi kasblar haqida ketmoqda. Ro‘yxatda keltirilgan kasbiy
faoliyat turlaridan birini tanlashda kommunikativ kompetensiya
deb ataladigan narsa zarur - odam ma’lum aloqa qoidalarini bilishi,
samarali aloqa texnologiyasiga ega bo‘lishi kerak.
Aloqa ko‘nikmalarining bir nechta turlari mavjud: axborot-
kommunikatsiya, tartibga soluvchi va kommunikativ va ta’sir-
chan va kommunikativ.
Axborot-kommunikatsiya qobiliyatlari aloqa qilish, suhbat-
doshlar va vaziyatlarda harakat qilish, turli xil aloqa usullarini
(og‘zaki / og‘zaki bo‘lmagan) o‘zaro bog‘lash qobiliyatini angla-
tadi. Ushbu toifaga quyidagi ko‘nikmalar kiradi:
•
Iltimos qiling.
•
Boshqa odam bilan salomlashing, tabriklang, taklif qiling,
xushmuomalalik bilan muloqot qiling.
•
Hamkasblar, menejment, bolalar va boshqalar bilan o‘zini
tutish qoidalariga rioya qiling.
•
Kommunikatsion vaziyatni, sheriklarning niyatlari va
sabablarini tushuning.
•
Boshqa odamni tinglash qobiliyati.
•
Ikkala xushmuomalalik va tana tilidan foydalaning - har xil
imo-ishoralar, mimika.
•
Fikrlaringiz va his-tuyg‘ularingizni yetarlicha ifoda eting.
Muloqot qobiliyatining ushbu guruhiga quyidagilar kiradi:
•
Mehnat faoliyati ustidan nazorat.
•
Kollektiv maqsadlarning asoslanishi.
•
Muammoni birgalikda hal qilishning samarali usullarini
aniqlash.
106
•
Imkoniyat berish, muloqotda halol bo‘lish, niyatlaringizni
aniq ifoda etish, boshqalarga maslahat berish va maslahatlarini
qabul qilish.
•
O‘zini va sheriklarini tanqidiy baholash, kelishuv yoki
kelishmovchilikni ifodalash, tasdiqlash yoki rad etish.
Affektiv muloqot qobiliyatlari – bu o‘z his-tuyg‘ulari va
qiziqishlarini suhbatdosh bilan bo‘lishish, uning hissiy xatti-
harakatlarini baholash, hamdardlik ko‘rsatish (sezgir bo‘lish, ham-
dardlik, g‘amxo‘rlik).
Ish joyida kuchli muloqot qobiliyatlaridan foydalanish sizning
martaba va biznesingizda muvaffaqiyatga erishishga imkon
beradi. Kommunikativ kompetentsiya qiyin vaziyatni boshqarish,
ziddiyatlarni hal qilish va muzokaralar maqsadiga erishishga
imkon beradi.
Agar siz o‘zingizni muloqot qobiliyatiga ega emasligingizni
his qilsangiz, siz muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishingiz
mumkin. Buning uchun maxsus treninglar mavjud bo‘lib, ularda
sun’iy ravishda samarali muloqotga xalaqit beradigan sharoitlar
yaratilgan. Shuningdek, shaxsiy murabbiy xizmatini tanlashingiz
mumkin. Shunday qilib, talabalar o‘zlarining aloqa tajribalarini
kengaytirishi, har xil vaziyatlarga turli tomondan qarashlari va
natijada
kerakli
muloqot
qobiliyatlarini
rivojlantirishlari
mumkin.
Odam bo‘lish boshqa odamlar bilan osonlikcha aloqa qilish,
ular bilan muloqot qilish, kommunikativ munosabatlarga kiri-
shishni anglatadi.
Aloqa ko‘nikmalarini rivojlantirish bo‘yicha ishlarni baja-
rishda, imkoniyati cheklangan bolalarning imkoniyatlariga taya-
nish va, avvalo, quyidagilarni rivojlantirish kerak:
- ijtimoiy munosabatlarda harakat qilish qobiliyati va ularga
qo‘shilish qobiliyati ;
- diqqatni jamlash va boshqalarning murojaatiga javob
be-
rish
qobiliyati ;
- nutqni idrok etish;
- taqlid qilish qobiliyati;
107
- suhbatda tartibni bajarish qobiliyati ;
- muloqot qobiliyatlarini kundalik hayotda qo‘llash qobili-
yati.
Aloqa ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha ishlar har kungi
va organik ravishda barcha faoliyat turlariga kiritilishi kerak:
o‘qitish, o‘yin, mehnat. O‘z-o‘zini tarbiyalashda, o‘quv mashg‘u-
lotlarida, sayrlarda, turli tadbirlarda, rejimdagi daqiqalarda, ishla-
yotgan bolalar jarayonida muloqot qobiliyatini muntazam ravish-
da rivojlantirish kerak. Aloqa qobiliyatlarini shakllantirish ham
mustaqil ta’lim vazifasi, ham bolani rivojlantirishda muvaf-
faqiyatga erishish vositasidir, ya’ni o‘rganish turli xil faoliyat
turlarida doimiy ravishda yuzaga keladi.
| 