Aloqa qobiliyatlarini rivojlantirish

110 
qanday qilib muloqot qilishni bilmasa, u holda shaxsiy hayotida 
ham, professsional sohada ham ko‘p muammo va qiyinchi-
liklarga duch keladi.
Oddiy qilib aytganda, muloqot qobiliyatlari har birimizga 
imkon beradigan maxsus xulq-atvor kompleksini tashkil qiladi: 
•
aloqalarni o‘rnatish; 
•
suhbatdoshni qiziqtirish; 
•
aloqani saqlash; 
•
munosabatlarni saqlab qolish; 
•
fikrlari bilan bahslashish; 
•
o‘z manfaatlarini himoya qilish; 
•
 
nizolarni hal qilish; 
•
og‘zaki bo‘lmagan aloqa vositalaridan foydalanish; 
•
o‘zini manipulyatsiyadan himoya qilish; 
•
boshqalarni, ularning harakatlari va reaksiyalarining sabab-
larini tushunish. 
Va bu yerda taniqli yozuvchi, biznes-murabbiy Yitshak Pin-
tosevichning hayotdagi muloqot qobiliyatining ahamiyati haqida 
aytgan so‘zlari (aytmoqchi, ushbu videodan siz muloqot qobi-
liyatlarini rivojlantirish uchun bir nechta maslahatlarga e’tibor 
qaratishingiz mumkin) ahamiyatlidir. 
•
suhbatni boshlash, saqlash va tugatish, shuningdek, suhbat-
doshning e’tiborini jalb qilish, og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan 
aloqa vositalaridan foydalanish uchun mas’ul bo‘lgan axborot-
kommunikatsiya qobiliyati ;
•
suhbatdoshning hissiy holatini sezishga va bunga vakolatli 
munosabatda bo‘lishga, shuningdek, sherikka nisbatan sezgirlik 
va hurmat ko‘rsatishga yordam beradigan ta’sirchan va kommu-
nikativ qobiliyat; 
•
muloqot paytida suhbatdoshga yordam berishga va nizoli 
vaziyatlarni hal qilishning eng yaxshi usullaridan foydalanishga 
imkon beradigan tartibga soluvchi va kommunikativ qobili-
yat; xuddi shu qobiliyat insonga boshqalar yordamini qabul 
qilishga imkon beradi. 

111 
Aloqa ko‘nikmalarining tuzilishiga kelsak, u ko‘plab tarkibiy 
qismlarni o‘z ichiga oladi, jumladan: 
•
ijtimoiy idrok (o‘zini, boshqa odamlarni va ijtimoiy guruh-
larni idrok etish, tushunish va baholash bilan bog‘liq); 
•
gnostik ko‘nikmalar va aks ettirish (xabardorlik, tizim-
lashtirish va ma’lumotlarni uzatish bilan bog‘liq); 
•
kognitiv 
ko‘nikmalar 
(xotira, 
fikrlash 
va 
e’tibor 
xususiyatlari bilan bog‘liq); 
•
o‘zaro ta’sir qobiliyatlari («o‘zini taqdim etish» va suhbat-
doshga «sozlash» qobiliyati bilan bog‘liq); 
•
irodaviy fazilatlar; 
•
og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan signallarni qabul qilish va 
talqin qilish; 
•
subyekt va kontekstni tushunish qobiliyati; 
•
turli xil aloqa muammolarini hal qilish uchun imo-ishora 
tizimlaridan foydalanish qobiliyati va boshqalar. 
Shaxsning ijtimoiy va kommunikativ ko‘nikmalarining qan-
chalik rivojlanganligini, uning boshqa odamlar bilan aloqani qan-
chalik faol, intensiv va doimiy ravishda ushlab turishi, uning 
muloqot doirasi qanchalik kengligi, aloqa muammolarini qancha-
lik samarali hal etishi va boshqa ba’zi ko‘rsatkichlarni aniqlash 
mumkin. 
Aloqa ko‘nikmalarini rivojlantirish bolalikdan boshlanadi va 
bunga tarbiya xususiyatlari, oiladagi mikroiqlim, turmush tarzi va 
boshqa muhim narsalar kabi ko‘plab omillar ta’sir qiladi. Agar 
biror kishi ma’lum bir kommunikativ tajribani olmagan bo‘lsa, 
katta yoshda u o‘zini tortib olishi va o‘ziga ishonchsiz bo‘lishi 
mumkin. 
Ammo hatto aloqa muammolari bo‘lgan odamlar uchun ham 
vaziyatdan chiqish har doim mavjud, chunki ijtimoiy va muloqot 
qobiliyatlarini rivojlantirish har qanday yoshda mavjud. Bu erda 
muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari nimada ekanligi 
haqida suhbatlashish vaqti keldi. 
Quyida biz muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish uchun bir 
necha usullarni taklif qilamiz. Ko‘pincha, ular allaqachon kat-

112 
talarga murojaat qilishadi, ammo biz bolalarda (maktabgacha 
yoshdagi bolalar, maktab o‘quvchilari va boshqalar) muloqot 
qobiliyatini rivojlantirish uchun nima kerakligini aniq aytamiz. 
Aloqa qobiliyatlarini rivojlantirish.
 
Tavsiya etilgan usullar aloqa qobiliyatlarini rivojlantirishning 
ajoyib vositasidir. Darhaqiqat, ular birgalikda ishlatilganda, ular 
muloqot qobiliyatlarini haqiqiy o‘rgatish vazifasini o‘tashi mum-
kin. Uning yordami bilan siz mutaxassislar yordamisiz shaxslar-
aro munosabatlar sohasida mavjud bo‘lgan bo‘shliqlarni mustaqil 
ravishda yo‘q qilishingiz mumkin. 
Tashabbus ko‘rsatish.
 
Kommunikativ odamning birinchi qoidasi muloqot qo‘r-
quvini yengib o‘tishdir. Birinchi bo‘lib aloqa o‘rnatganidan 
uyalishning hojati yo‘q. Agar siz muloqot qilishni xohlasangiz, 
shunchaki boshlang. Shuni unutmangki, potensial suhbatdosh 
muloqot qilishni istamaydigan holatlar mavjud, shuning uchun 
siz uni bosib, majburlamasligingiz kerak. Boshqa holatlarda, siz 
o‘zingizning komplekslaringiz va ishonchsizligingizni bosib 
o‘tishni o‘rganishingiz kerak.
Ochiq bo‘ling.
 
Ko‘pgina hollarda odamlar o‘zlarini his qilishlari va his-
tuyg‘ularining maqsadga muvofiqligi haqida juda ko‘p o‘ylash-
lari sababli o‘zlarini tutib, o‘ziga ishonchsiz bo‘lishadi. Ammo 
muloqotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘l - bu ochiqlik. Hech kim sizni 
kulishga, xafa bo‘lishga, sevgingizni tan olishga, o‘z kuzatuv-
laringiz va fikrlaringiz bilan bo‘lishishdan qo‘rqishingizni taqiq-
lamaydi. Hamma ham sizni tushunmasin, lekin ochiqlik va sami-
miylik yordamida siz hamfikrlar va do‘stlar topishingiz mum-
kin. Bunga qo‘shimcha ravishda, ochiqlik o‘z-o‘zini hurmat 
qilish va dunyoga ijobiy nuqtai nazarni oshirishga yordam beradi.
O‘zingizning gapingizni to‘xtatmasdan tinglang.
 
Tinglash - suhbatdoshingizni eshitish, tushunish va g‘alaba 
qozonishning eng yaxshi usullaridan biri. O‘zingizni to‘xtat-
masdan tinglash orqali siz sherigingizga nafaqat o‘z fikrlaringizni 
bildirish uchun joy ajratib berasiz, balki siz u haqida juda ko‘p 

113 
ma’lumotlarga ega bo‘lasiz, shuningdek, takrorlanmaslik uchun 
uning muloqotda qanday xatolarga yo‘l qo‘yganligini ham bilib 
olasiz. Ularni o‘zingizning muloqotingizda, shuningdek, faol 
tinglash jarayonida siz odamlarning xatti-harakatlariga bo‘lgan 
munosabatingizni kuzatishingiz mumkin, demak, siz o‘zingizni 
tashqi tomondan ko‘rishni o‘rganasiz.
Umumiy va individualni aniqlang.
 
Biror kishi bilan gaplashishga to‘g‘ri keladigan har qanday 
vaziyatda sizni birlashtiradigan va sizni bir-biringizdan farq 
qiladigan narsalarga e’tibor bering. Ushbu uslub umumiy tilni va 
aloqa nuqtalarini topishga, birovning pozitsiyasini qabul qilishga 
va hurmat qilishga, konfliktlarning oldini olish va ularni yo‘q 
qilishga yordam beradi. Aytgancha, aloqa san’atidagi muhim 
jihatlardan biri bu birovning nuqtai nazarini qabul qila olish-
dir. Boshqa odamga har doim uning adashganligini aytish kerak 
emas. Shunchaki bahsli masala bo‘yicha sizning fikringiz 
borligini aytish kifoya. 
O‘zingizga ishonch hosil qiling.
 
Aloqa qobiliyatlarini rivojlantirish, shuningdek, o‘ziga bo‘l-
gan ishonchni rivojlantirish bilan bog‘liq. Gapirishdan qo‘rqish, 
kulgili bo‘lib tuyulishdan qo‘rqish, fikrlaringga, so‘zlaringga va 
e’tiqodlaringga bo‘lgan ishonchning kamligi - bu va shunga 
o‘xshash narsalar boshqalarni doimo chetlashtirmoqda. Va aksin-
cha, o‘zini o‘zi qadrlaydigan, o‘zining kuchli tomonlarini biladi-
gan va o‘zini qadrlaydigan odam boshqalarni o‘ziga jalb qila-
di. Ishonch his qilinadi, hurmatni uyg‘otadi va shunday qiladi, 
chunki odamlar o‘zlari bunday odam bilan aloqa qilishadi.
Suhbatdosh haqida o‘ylab ko‘ring.
 
Muloqotning eng yomon xatolaridan biri bu suhbatdoshni 
unutishdir. Tasavvur qiling, odam sizga biron bir narsani ayta-
yapti, lekin sizni umuman qiziqtirmaydi yoki siz o‘zingiz gapi-
rishni xohlaysiz, lekin suhbatdosh o‘zi haqida gaplashishda 
davom etmoqda. Albatta, bu holat sizga tanish va, ehtimol, 
unchalik yoqimli emas. Boshqa odamlar bilan ham xuddi 
shunday - faqat o‘z manfaatlari bilan band bo‘lgan va qolgan 

114 
hamma narsani unutadigan odamlarni hech kim yoqtir-
maydi. Muloqot paytida sherigingizning holatini doimiy ravishda 
kuzatib boring: u charchadimi, qiziqadimi, sizni tinglashni 
xohlayaptimi va hokazo. Boshqalarga qanchalik diqqatli bo‘lsan-
giz, sizning kommunikativ darajangiz qanchalik baland 
bo‘lsa, odamlar bilan umumiy til topish osonroq bo‘ladi, siz bilan 
muloqot shunchalik yoqimli bo‘ladi. 
Kitoblarni o‘qish insonning dunyoqarashini kengaytiradi, 
so‘z boyligini oshiradi, yangi atamalarni yodlashga yordam 
beradi va grammatik jihatdan to‘g‘ri jumlalarni qurish qobili-
yatini rivojlantiradi. Bunday kommunikativ arsenal yordamida 
siz har doim boshqa odam bilan suhbatlashish, suhbatni davom 
ettirish yoki siz uchun qulay kanalga tarjima qilish uchun biror 
narsa topishingiz mumkin. Mana, yaxshi mashq: O‘zingizni 
magnitofonga yozib olish paytida qiziqarli kitobni o‘qing va 
qisqacha 
aytib 
bering. Yozuvni 
tinglashda 
nutqingizdagi 
kamchiliklarga e’tibor bering: nafas olishdagi uzilishlar, noto‘g‘ri 
pauzalar, so‘zlar-parazitlar; nutqingizning umumiy sifatini baho-
lang. Xatolarni belgilang va kelajakda bunday qilmaslik uchun 
ularni eslang.
Madaniy tadbirlarga tashrif buyuring.
 
Ko‘rgazmalarda, muzeylarda va qiziqarli bayramlarda 
bo‘lish nafaqat umumiy rivojlanish, balki muloqot qobiliyatlarini 
egallash uchun ham foydalidir. Bunday joylarda, kamdan-kam 
hollarda tanishlarsiz va suhbatlarsiz, hatto hech narsa haqida uch 
daqiqa suhbatlashish yoki u ko‘rgan narsadan his-tuyg‘ularini 
ifodalash bo‘lsa ham. Asosiysi, kommunikativ tajriba ortti-
rish. Qolganlarning hammasi, ijod bilan aloqa o‘z-o‘zini hurmat 
qilishni va hayotga qiziqishni oshiradi, ichki imkoniyatlarni 
ochib beradi va ilhom beradi. 
Tana tilida muloqot qiling.
 
Ba’zi hollarda, og‘zaki bo‘lmagan muloqot odamning holati, 
uning kayfiyati va sodir bo‘layotgan narsalarga munosabati 
haqidagi ma’lumotlarning 90 foizigacha yetkazishi mum-
kin. Agar siz aloqa ustasi bo‘lishni istasangiz, suhbatdoshning 

115 
imo-ishoralarini va boshqa og‘zaki bo‘lmagan ko‘rinishini tan 
olishni o‘rganing, shuningdek, o‘zingizning og‘zaki bo‘lmagan 
ko‘rsatmalaringizga e’tibor bering. Buni qanday qilishni o‘rga-
nib, siz boshqa odamlarga biron bir so‘z aytmasdan xohlagan 
narsangizni yetkazishingiz va ularni yaxshiroq tushunishingiz 
mumkin. 
Ijobiy narsalarga e’tiboringizni qarating.
 
Har doim har qanday suhbat ijobiy lahza bolishi mum-
kin. Suhbatdan yoqimsiz ta’m, noqulay lahzalar, yomon iboralar 
– bularning barchasi muloqotning bir qismidir va bunga tayyor 
bo‘lishingiz kerak. Shu bilan birga, siz muloqotning afzallik-
lariga e’tibor qaratishingiz kerak, shuning uchun bu jarayonda 
diqqatni jamlanganda ma’lumot olishga, umumiy tilni topishga 
va suhbatdoshni tushunishga harakat qiling. Agar biror narsa 
to‘satdan noto‘g‘ri bo‘lib ketgan bo‘lsa, unga ahamiyat bermang, 
balki vaziyatdan aqlli yo‘lni izlang. 
Mashq qilish.
 
Har qanday muhim ko‘nikmalarni rivojlantirishda bo‘lgani 
kabi, aloqa ham ko‘nikmalarini rivojlantirishda amaliyot alohida 
o‘rin tutadi. Doimiy aloqa jarayonida bo‘lish maqsadga muvofiq-
dir. Shuni esda tutingki, bir martalik «sayr» va tashabbusga 
urinishlar sizga qattiqlik, qattiqqo‘llik yoki boshqa har qanday 
aloqa muammolaridan xalos bo‘lishga imkon bermaydi. Siz 
doimo muloqotga intilishingiz kerak: tanishish, do‘stlaringiz va 
oilangizga o‘zingiz qo‘ng‘iroq qilish, yolg‘iz o‘qish va h.k. Faqat 
bu holatda boshqalar bilan muloqot hayotning to‘laqonli qismiga 
aylanadi va noaniqlik va uyatchanlikni keltirib chiqaradi. 
Aytgancha, yolg‘iz o‘zi qolish haqida – bu yerda biz sizga 
ijtimoiy va kommunikatsion ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun 
qiziqarli mashqlar haqida maslahat beramiz. Buni amalga 
oshirish juda oson va ko‘p vaqt talab qilmaydi. 
«Reenkarnatsiya» mashqlari.
 
Jismoniy mashqlar mohiyati quyidagicha: siz hurmat qiladi-
gan va unga o‘xshab qolishni istagan odam haqida o‘ylang. Bu, 
masalan, filmning qahramoni bo‘lishi mumkin. Sizni o‘ziga tor-

116 
tadigan barcha fazilatlarni iloji boricha batafsilroq bering va 
ularni tavsiflang. Keyin ushbu odamning qiyofasiga kirishga 
harakat qilib, ushbu fazilatlarning barchasini sinab ko‘-
ring. Uning yurishi, holati, o‘zini tutishi va nutqini, ko‘rinishini, 
ovoz tembrini va nutq tempini «oling». Ushbu rolda ozgina vaqt 
sarflaganingizdan so‘ng, boshdan kechirgan barcha hissiyotlarni 
yana bir bor eslang va ularni qog‘ozga yozing. Kelajakda, boshqa 
odamlar bilan muloqot qilishda siz xohlagan tarzda muloqot 
qilish uchun yana reenkarnatsiya qiling. Ushbu mashqni 
qanchalik tez-tez mashq qilsangiz, shunchalik bo‘shashasiz va siz 
bilan muloqot qilish osonroq va yoqimli bo‘ladi. 
Aloqa ko‘nikmalarini rivojlantirish titanik harakatlarni yoki 
har qanday o‘ziga xos qobiliyatlarni talab qilmasligini anglash 
oson. O‘z-o‘zidan muloqot qilishni o‘rganish har qanday ruhiy 
sog‘lom odamning kuchiga kiradi. Siz faqat yuqoridagi tavsiya-
larni qo‘llashingiz kerak. Biroq, muloqot qobiliyatlarini rivojlan-
tirish vositalari ular bilan cheklanmaydi. Bugungi kunda siz 
aloqa ustalari odamlarni bir-birlari bilan munosabatda bo‘lishga 
o‘rgatadigan maxsus seminar va treninglarni topishingiz mum-
kin. Shunday qilib, agar siz to‘liq dasturga kirishni xohlasangiz, 
unda siz bunday voqealarni qidirishingiz mumkin. 
Endi biz muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish bilan bog‘liq 
yana bir masalaga – bolalarda muloqot qobiliyatlarini rivojlan-
tirishga ozgina e’tibor bermoqchimiz. Ehtimol, bu ma’lumotlar 
siz uchun ham foydali bo‘ladi. 
Bolalarda muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish.
 
Bolalarda muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish ota-onalar 
oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Muloqot – bu inson-
ning jamiyatdagi hayotining asosiy sharti va usuli bo‘lib, uning 
yordamida inson o‘zini anglay oladi, dunyoda o‘z o‘rnini topa-
di. Bolalarning kommunikativ rivojlanishi diqqat-e’tiborni talab 
qiladi va bugungi kunda bolalar kattalar bilan ham, bir-birlari bi-
lan ham aloqasi ancha kamayganida, bu mavzu yanada dolzarb 
bo‘lib kelmoqda. 

117 
Agar bola atrofdagi odamlar bilan ko‘p muloqot qilmasa, u 
kelajakda muloqotni qanday tashkil qilishni o‘rganmaydi. 
Bu zaiflik va rad etish hissiyotlarini keltirib chiqarishi mumkin, 
tajovuzkorlik, tashvish, izolyatsiya, o‘z qadr-qimmatini pasayishi 
va boshqa hissiy tashvishlarning namoyon bo‘lishiga olib kelishi 
mumkin. Bunday muammolarning oldini olish uchun ota-onalar 
farzandlariga ijtimoiy moslashishda har tomonlama yordam 
ko‘rsatishlari kerak. 
Bolalarda muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish, biz aytgani-
mizdek, eng yaxshisi o‘yin shaklida qurilgan. Aloqa ko‘nikma-
larini rivojlantirish o‘yinlari bolaga boshqa odamlar va umuman, 
atrofdagi dunyo bilan rivojlanish va o‘zaro munosabatda bo‘lish 
imkoniyatini taqdim etishi bilan farq qiladi. Shu bilan birga, 
ularda raqobatbardosh boshlang‘ich yo‘q, shuning uchun teng-
doshlar bilan yaqinlik va birlik muhiti yaratiladi, bu eng yaxshi 
usulda muloqot qilish va shaxslararo munosabatlarni o‘rnatish 
qobiliyatini shakllantirishga ta’sir qiladi. 
Aloqa ko‘nikmalarini rivojlantirish o‘yinlari diqqat marka-
zida turlicha bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, quyidagilar 
mavjud: 
•
aloqa o‘rnatish uchun o‘yinlar; 
•
so‘zsiz muloqot qilish uchun o‘yinlar; 
•
nutqning ekspresivligi uchun o‘yinlar; 
•
nizoli vaziyatlarda o‘zini tutish uchun o‘yinlar; 
•
empatik xatti-harakatlar uchun o‘yinlar va boshqalar. 
Ushbu o‘yinlarda ko‘pincha o‘qitishning eng samarali 
usullari va usullari qo‘llaniladi: 
•
amaliy mashqlar; 
•
so‘z o‘yinlari; 
•
suhbatlar va munozaralar; 
•
vaziyatlarni simulyatsiya qilish; 
•
sport topshiriqlari; 
•
hissiy holatlar bilan o‘ynash; 
•
badiiy asarlarni o‘qish; 
•
spektakllar, raqslar, dumaloq raqslar; 

118 
•
bayramlar va dam olish oqshomlari. 
Ko‘pincha bolalar uchun ma’rifiy tadbirlar professional 
mutaxassislar tomonidan tashkil etiladi. Bolalarning muloqot 
qobiliyatini rivojlantirish bo‘yicha tadbirlarda nafaqat bolalar va 
o‘qituvchilar ishtirok etadilar, balki ota-onalar ham - bolalar 
muloqot qilishni o‘rganadilar va ota-onalar o‘zlari bilan umumiy 
til topish qobiliyatini yaxshilaydilar, mutaxassislardan bebaho 
pedagogik tajriba olishadi va har xil savollarga javob berishadi.
Muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish va takomillashtirish 
inson hayoti davomida yuz beradi va u ularni qanchalik yaxshi 
o‘zlashtirsa, uning oldida katta hayot istiqbollari ochiladi. 
Odamlarga ko‘proq ishoniladi, ular jamiyatda osonroq qabul 
qilinadi; ular muloqotga qodir bo‘lmaganlarga qaraganda ko‘p-
roq ishonchli va hayotda muvaffaqiyatga erishish ehtimoli 
ko‘proq. 
Aloqa qobiliyatini bemalol iste’dod va hatto ijodning bir turi 
deb atash mumkin. Shunday qilib, agar siz boshqalar bilan qan-
day qilib yaxshi munosabatda bo‘lishni yoki farzandlaringizga 
o‘rgatishni o‘rganmoqchi bo‘lsangiz, bilingki, bu munosib maq-
sad, unga erishish sizning hayotingiz va yaqinlaringiz hayotini 
butunlay o‘zgartirishi mumkin. 

Download 3 Mb.