Nazorat uchun savollar:
1. O‘quvchi ma’naviy madaniyatini shakllantirishning
muvaffaqiyati qanday omillarga bog‘liq?
2. O‘quvchi ma’naviy madaniyatini shakllantirish omilini
harakatlantiruvchi sharoitlarni tushuntiring.
3. O‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlikdagi fao-
liyatini to‘g‘ri tashkil etishning qanday faoliyat turlarini mukam-
mal bilishni taqozo etadi?
4. Ma’naviy ong deganda nimani tushunasiz?
5. O‘zbeklar mentalitetida muomala madaniyati qanday
namoyon bo‘ladi?
119
6. O‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro muloqotini qanday
talablar asosida mukammal tashkil etish mumkin?
7. Iliq muomala yuzasidan keltirilgan 10 maslahat sizga
qanchalik yordam berdi?
8. Konfliktdagi muloqot madaniyatining qanday talablari
mavjud?
13-mavzu. O‘ZGANI ANGLASH (ESHITISH) VA O‘ZINI
ANGLATISH QOIDALARI
Reja:
1. Insonlarni to‘g‘ri muloqot qilish qoidalariga o‘rgatuvchi
yechim.
2. Muloqotni iliqlik sari yetaklovchi omillar.
3. Konfliktlar yechimining eng zarur shartlaridan biri - faol
eshitish ko‘nikmasi ekanligi.
Tayanch tushunchalar:
o‘zgani anglash, eshitish, o‘zini
anglatish, faol eshitish, suhbat, keskinlik, formalizm, xulosalar,
qat’iylik (kategorichnost), yodlab olingan jumlalar, fikrlar, o‘zini
soxta tutish, o‘z fikrini singdirish, effektiv eshitish, suhbatni
“sovuqlashtiruvchi” yoki “iliqlashtiruvchi” omillar, sabotajchilik,
tabiiy ehtiyoj, tekis muomala.
Eshitish
– bu nutq faoliyatining retseptiv turi, bu orqali nutq
xabarini qabul qilish va keyinchalik qayta ishlash, eshitish
analizatori faoliyati asosida amalga oshiriladi.
Eshitish, gaplashish singari, muloqotning har qanday soha-
larida va vaziyatlarida og‘zaki nutqni amalga oshiradigan nutq
faoliyatining turlarini anglatadi. Shunday qilib, samarali aloqa
faqat mutloq o‘zaro tushunishga erishilganda mumkin bo‘ladi.
Kommunikativ-nutqiy vaziyat deb atash mumkin bo‘lgan
vaziyatni yaratish uchun sizga tinglovchi kerak. Spiker- tinglov-
chi juftligi bu vaziyatni amalga oshirish uchun zarur shartdir.
Tinglashning maqsadi
faoliyat mavzusida amalga oshiriladi
va ma’no aloqalarini ochib berish, ma’ruzachi tomonidan eshiti-
120
ladigan nutq xabarini anglash, ushbu fikrni tiklash va tushu-
nishdan iborat.
Tinglashda boshqa birovning fikrini
predmetli mazmuni
gap-
ning semantik bog‘lanishlarini tahlil qilish va ularni keyinchalik
sintez qilish orqali ehtimollik prognozi asosida ochiladi.
Eshitish birligi,
odatda, geribildirim nuqtai nazaridan hara-
katlarning oldingi qismidagi semantik qaror.
Tinglash mexanizmlari
umumiy funksional va xotira mexa-
nizmlari.
Tinglovchilardan mahsulot
bir odam tanlash, taqqoslash va
o‘rnatish qaysi birovning ichki dizayn operatsiyalari natijalari
asosida hisoblanadi. Tinglash jarayonidagi xulosa bo‘lgan kon-
tseptual yozishmalar, semantik ulanishlar mavjud.
Tushunish
– bu so‘zlar bilan ifodalangan tushunchalar orasi-
dagi ma’no munosabatlarini ochish va o‘rnatish jarayoni. Tushu-
nishning natijasi ijobiy (tushunish) yoki salbiy (tushunmovchilik)
bo‘lishi mumkin.
Eshitish nutq faoliyatining barcha turlari singari, tinglov-
chining ehtiyojlari, psixologik munosabatlari va vazifalaridan ke-
lib chiqadi. Ma’lumotlarni olish uchun motivlar, ehtiyojlar vazi-
yat sharoiti, odam suvga cho‘mgan faoliyat sohasi bilan bog‘liq.
Boshqalarni maqsadga muvofiq va faol tinglash qobiliyati
o‘zaro tushunish uchun juda muhimdir. Ammo tinglash va
eshitish bir xil narsa emas.
Eshitish
deganda tovushni jismonan
idrok etish tushuniladi,
tinglash
esa qabul qilingan tovushlarning
ma’nosini anglash, tushunishga e’tiborni qaratish.
Tinglash sherikning pozitsiyasini to‘g‘ri tushunish uchun
zaruriy shartdir. Tinglash qobiliyatlari quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
•
ma’ruzachilar tomonidan ma’lumotni qabul qilish, unda
odam o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashdan tiyiladi;
•
munosabatini rag‘batlantirish tomon muloqotni davom
ettirish, dinamik;
•
notiqqa ahamiyatsiz ta’sir ko‘rsatishi, notiqning fikrini
rivojlantirishga yordam beradi.
121
Shaxsning tinglash uslubi quyidagi omillarga bog‘liq: uning
shaxsiyati, fe’l-atvori va qiziqishlari, u yoki bu jinsga mansub-
ligi, yoshi, ijtimoiy mavqei, aloqa ishtirokchilari o‘rtasida o‘yna-
gan o‘rni, o‘ziga xos vaziyat. Ko‘p odamlar ko‘pincha suhbat-
doshni e’tiborsiz tinglashadi, o‘zlarining fikrlariga ko‘proq
e’tibor Berishadi, buning sababi suhbatdoshning bayonotlari edi.
|
