Yevropada vositachilik.
Bugungi kunga kelib, Yevropa mamlakatlarining tobora
ko‘payib borayotgani jinoyatchiga, jabrlanganlarga vositachilik
to‘g‘risidagi qonunlarni qabul qildi. Ushbu qonunchilik bazasi
ba’zi hollarda konferensiyalarda ham qo‘llanilishi mumkin. Katta
rasmni taqdim etishdan oldin, shuni ta’kidlash kerakki, «medita-
tesiya» atamasi har doim ham qonunlarda qo‘llanilmaydi. Ba’zi
mamlakatlarda meditatsiya qonunlarda bilvosita zikr etilgan, ma-
salan, jabrlanuvchini tiklash, yarashish yoki «javobgarlikni o‘z
zimmasiga olish» imkoniyatlarini anglatadi. Bundan tashqari,
meditatsiya to‘g‘risidagi qonunlarda bevosita qayd etilgan hol-
larda, bu umumiy ma’noda tavsiflanadi. Shuningdek, u qonuniy
kafolatlar rasmiy qonunchilikda emas, balki, agar mavjud bo‘lsa,
ikkinchi darajali me’yoriy hujjatlar yoki pretsedentlarda mav-
judligini nazarda tutadi. Bundan tashqari, rasmiy qonunda ko‘-
pincha meditatsiya xizmatlarining mavqei va tashkiloti yoki
mediatorlar maqomi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud emas. Umu-
man olganda, Yevropada meditatsiyani huquqiy tartibga solish-
ning uchta turini ajratish mumkin.
•
Birinchidan, mediatsiya voyaga etmaganlar uchun adolat
to‘g‘risidagi qonunlarda mustahkamlangan. Shunga o‘xshash
narsa Kataloniya (Ispaniya), Angliya va Finlyandiya, Germaniya,
Irlandiya va Polshada mavjud. Meditatsiya bu holda prokuror
yoki sudya tomonidan qo‘zg‘atiladi (yoki Angliya va Uelsda-
gi kabi politsiya yoki probatsiya xizmati tomonidan ) va jinoyat
ishlarida muqobil ta’sir turlaridan biri sifatida harakat qiladi.
•
Ikkinchidan, voyaga etgan jinoyatchilarga nisbatan vosi-
tachilik jinoyat-protsessual kodekslari (Avstriya, Belgiya,
Finlyandiya, Fransiya, Germaniya, Polsha, Sloveniya) va yoki
jinoyat kodekslarining alohida qoidalari (Finlyandiya, Germa-
niya, Polsha) bilan tartibga solinishi mumkin. Avstriya va
Fransiyada Jinoyat-protsessual kodeksi voyaga yetmaganlar
190
uchun vositachilikni ham o‘rnatadi ( Fransiyadagi reparat-
siya). Eng keng tarqalgan tizim - bu meditatsiya prokuror
tomonidan boshlanadi, u o‘z vakolatiga binoan ishni vosita-
chilikka yuborish to‘g‘risida qaror qabul qilishi va vositachilik
jarayoni tugagandan so‘ng uning bajarilishini ta’minlashi mum-
kin. Odatda, biz shartli ravishda ozod qilish haqida gapira-
miz. Shvetsariyada Jinoyat kodeksi jazodan keyin meditatsiyani,
xususan, qamoqxonada jazoni o‘tashni nazarda tutadi va jabrlan-
ganlarga yordam berish to‘g‘risida federal qonun mavjud.
•
Uchinchidan, meditatsiya vositachilikni tashkil etish va
jarayonni batafsil bayon etgan avtonom «meditatsiya qonuni»
bilan tartibga solinishi mumkin. Shunga o‘xshash qonun 1991
yildan beri Norvegiyada ham mavjud («Meditatsiya qo‘mitalari
to‘g‘risida»gi qonun, voyaga yetmaganlarga ham, kattalarga ham
tegishli bo‘lib, jinoiy va fuqarolik huquqbuzarliklarini qamrab
oladi). 2002-yilda Shvetsiya meditatsiya to‘g‘risidagi qonunni
qabul qildi, uni shahar xizmatlari bilan hamkorlikda amalga
oshirish kerak. Chexiya Respublikasining probatsiya va vosita-
chilik xizmatlari
to‘g‘risidagi qonuni (2001-y.) Ham ushbu
toifaga to‘g‘ri keladi, bu esa butun mamlakat bo‘ylab probat-
siya va meditatsiya xizmatlari faoliyati uchun asos yaratdi.
Qonun hujjatlari zarurligi to‘g‘risida Yevropa Ittifoqi Kenga-
shining 2001-yil 15-martdagi Jinoyat protsessidagi huquqbu-
zarlarning pozitsiyasi to‘g‘risidagi Asosiy Qarori haqida eslatib
o‘tish lozim. Ushbu reglament jinoiy ishlar bo‘yicha meditate-
siyani « jabrlanuvchi va jinoyatchi o‘rtasida vakolatli shaxs
vositachiligida muzokaralar yo‘li bilan hal qilish uchun jinoiy ish
qo‘zg‘atilishidan oldin yoki paytida qidirish » deb ta’riflaydi (1-
modda). 10-modda Yevropa Ittifoqining har bir a’zo davlati:
«bunday choralar ko‘rishni ma’qul deb bilgan jinoyatlar uchun
jinoiy ishlar bo‘yicha vositachilikni rivojlantirishga intilishi» ni
belgilaydi, jabrlanuvchi va jinoyatchi o‘rtasida kelishuv davo-
mida erishilgan kelishuvni ta’minlashi kerak. Bunday vosita-
chilik hisobga olinadi jinoiy ishlar bo‘yicha».
191
17-moddada ta’kidlanishicha, bu «2006-yil 22-maygacha
bo‘lgan qonunlar, qoidalar va ma’muriy buyruqlar» orqali amal-
ga oshirilishi kerak.
Aybsizlik prezumpsiyasi prinsipiga muvofiq ( Inson huquqlari
to‘g‘risidagi Yevropa konvensiyasining 6.2-moddasi ) sudlanganlik
to‘g‘risidagi qaror jinoiy adliya organlari tomonidan faqat tegishli
tartibda qabul qilinishi mumkin. Ushbu prinsip vositachilikka
qanday mos keladi, bu faktlarni tan olishni nazarda tutadi, lekin
odatda sudgacha, ayb aniqlangunga qadar nima bo‘ladi? Aslida,
agar ishning asosiy faktlari ma’lum bo‘lmasa, vositachilik
ma’nosizdir. Binobarin, ishlarni vositachilikka yuborish da’vo
qilingan jinoyatchi ko‘rib chiqilayotgan qilmish uchun ma’lum
darajada javobgarlikni o‘z zimmasiga olish sharti bilan tartibga
solinishi kerak. Tavsiya 14-bandiga binoan: «ishning asosiy
faktlari odatda ikkala tomondan vositachilik uchun asos sifatida
qabul qilinishi kerak. Meditatsiyadagi ishtirok dalil yoki keyingi
sud jarayonida aybni tan olish sifatida ishlatilmasligi kerak.
« Shunday qilib, taxmin qilingan huquqbuzarga muddatning
qonuniy ma’nosida aybini tan olishning hojati yo‘q. Bundan
tashqari, vositachilikdan keyin ish jinoiy adliya organlariga yubo-
rilsa, ayblanuvchiga nisbatan vositachilikda qatnashmaslik
kerak. Yuqorida keltirilganlar meditatsiya va umuman, sud-
ning tiklovchi adolatidan foydalanish aybni tan olishning huquqiy
konsepsiyasiga emas, balki kengroq axloqiy tushunchaga asos-
langanligini isbotlaydi. Hozir jinoiy javobgarlikni tan olish uchun
yyetarli bo‘lmagan yanada moslashuvchan va ochiq ta’rif izlan-
moqda. Bunday holda Avstriyadagi voyaga yetmaganlar uchun
adliya to‘g‘risidagi qonunni misol qilib keltirishi mumkin. Unda
huquqbuzar «o‘z huquqbuzarligi uchun rozi bo‘lishi yoki javob-
garlikni o‘z zimmasiga olishi» kerak. Shu munosabat bilan,
Avstriya qonunchiligiga binoan, jinoyatchi tomonidan tuzatilgani-
dan keyin ko‘rilgan harakat tufayli, ushbu xatti-harakatlar jinoiy
javobgarlikka tortilishini to‘xtatishi qiziq (Groenhuijsen, 2000).
Meditatsiya paytida qo‘shimcha huquqiy kafolatlarni bajarish ke-
rak. Tavsiya (8-band) yuridik yordam, ya’ni voyaga yetmaganlar
192
uchun ota-onalardan yordam olish huquqini alohida eslatib o‘tadi.
Ushbu huquqlar vositachilik jarayonida amalga oshirilishi kerak.
Osiyo mamlakatlari muammolarni hal qilishda ancha konser-
vativ yondashganligi sababli, meditatsiya instituti Osiyo mamla-
katlarida yyetarlicha keng tarqalmagan.
Ushbu qonun fuqarolik nizolarini sud yoki ma’muriy sud
ishlariga alternativa sifatida neytral shaxslar (vositachilar)
ishtirokida hal qilishning suddan tashqari tartibini belgilay-
di. Ariza ko‘lami belgilanadi - fuqarolik, oilaviy va mehnat
nizolarini hal qilish. Shu bilan birga, agar nizolarni hal qilish
natijalari vositachilik protsedurasida qatnashmaydigan uchinchi
shaxslarning manfaatlari yoki jamoat manfaatlariga ta’sir qilishi
mumkin bo‘lsa (masalan, to‘lovga layoqatsizlik ( bankrotlik )
holatida fuqarolik, mehnat, oilaviy munosabatlarda vositachilik
protsedurasi qo‘llanilishi mumkin emas).
Meditatsiya protsedurasini o‘tkazish to‘g‘risidagi bitimga talab-
lar belgilanadi. Shartnoma yozma ravishda tuziladi va quyidagilarni
o‘z ichiga olishi kerak: tomonlar, nizo mavzusi, mediator (vosita-
chilar) yoki meditatsiya protsedurasi bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi
tashkilot, meditatsiya protsedurasini o‘tkazish tartibi, tomonlarning
shartlari meditatsiya protsedurasi bilan bog‘liq xarajatlarni to‘lashda
ishtirok etish, meditatsiya protsedurasini o‘tkazish muddati (180
kundan oshmasligi kerak). Bunday holda mediator va tomonlar
ko‘rsatilgan protsedurani 60 kundan ortiq bo‘lmagan muddatda
bajarilishini ta’minlash uchun barcha choralarni ko‘rishlari shart.
Mediatorni tayinlash tomonlarning o‘zaro kelishuviga binoan
amalga oshiriladi va vositachilik protsedurasi bo‘yicha xizmatlar
pullik va bepul asosda taqdim etilishi mumkin. Qonunda medi-
tatsiya protseduralari - suddan tashqari, sudgacha va sud tomonidan
belgilangan bo‘lib, sud muhokamasining har qanday bosqichi-
da vositachilik qilish ko‘zda tutilgan. Faoliyati ham kasbiy asosda
amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan (25 yoshga to‘lgan, yuqori
kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan va mediatorlarni tayyorlash dasturi
bo‘yicha o‘quv kursini tugatgan shaxslar tomonidan belgilangan
tartibda tasdiqlangan) vositachilarga talablar belgilanadi.
193
Meditatsiyani qo‘llashning ushbu yo‘nalishidan tashqari,
maktabni yarashtirish xizmatlarini yaratishdan iborat bo‘lgan
faoliyatning mutlaqo boshqa yo‘nalishi mavjud bo‘lib, unga
maktab o‘quvchilari o‘zlari a’zo bo‘lishadi. Ular vositachilik
mahoratini o‘rganadilar va maktabning o‘zini o‘zi boshqarish-
ning mustaqil shaklini shakllantiradilar. Shu tufayli ushbu xiz-
matlar faoliyat ko‘rsatadigan maktablarda o‘quvchilar o‘rtasi-
da mas'uliyat darajasi oshadi.
2017-yil 24-28-iyul kunlari Parijda YuNESKOning shtab-
kvartirasida Psixoterapiya bo‘yicha 8-Butunjahon Kongressi bo‘-
lib o‘tdi, uning doirasida «Meditatsiya» yo‘nalishi ishladi.
| 