Tolerantlik pedagogikasi.
Konfliktlarni konstruktiv tartibga solishni o‘rgatish va ularni
zo‘ravonliksiz hal qilishga bo‘lgan munosabatni tarbiyalash asta-
sekin ta’limga kirib boradi. Bu tolerant ongni shakllantirishning
umumiy sharoitida sodir bo‘ladi. Mahalliy pedagogika va amali-
yotda bag‘rikenglik g‘oyalari kooperatsiya pedagogikasida, tajri-
ba pedagogikasida, dialog pedagogikasida, muvaffaqiyat pedago-
gikasida va boshqalarda amalga oshiriladi. Bag‘rikenglik pedago-
gikasining turli xil tushunchalari mavjud:
- bu ta’lim muassasalarida inson huquqlarini himoya qila-
digan, ta’limdagi ziddiyatlar va nizolarni zo‘ravonliksiz hal qila-
digan, ta’lim muhiti tashkilotlarida tajovuzning har xil shakllarini
qabul qilmaydigan barcha ilg‘or pedagoglarning birlashtiruvchi
printsipi sifatida tushuniladi;
- qator tamoyillar asosida tashkil etilgan mustaqil yo‘nalish:
birinchidan, bag‘rikenglik va bag‘rikenglikning mohiyatini
insonparvarlik qadriyatlari sifatida ochib beradigan bag‘rikenglik
va bag‘rikenglikning metodologik bazasini aniqlash, ikkinchidan,
bag‘rikenglik va bag‘rikenglikning mohiyati, psixologik sharoit-
lar ularning rivojlanishi ko‘rib chiqiladi, bag‘rikenglik va bag‘ri-
kenglik ta’sir o‘tkazish tamoyillari aniqlanadi...
Ziddiyatni zo‘ravonliksiz hal etish bag‘rikenglik pedago-
gikasining vazifalaridan biri sifatida.
Tolerantlik pedagogikasining maqsadi – yosh avlodni zo‘ra-
vonliksiz asosda bag‘rikenglik, tinchlik, hamkorlik, boshqa
odamlarning huquq va erkinliklarini hurmat qilish ruhida tarbi-
yalashdir. Zo‘ravonlik usullarini rad etish, millatlararo va dinlar-
aro nizolarni bartaraf etish bag‘rikenglik pedagogikasining
muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bag‘rikenglik pedagogika-
sining muhim vazifasi - o‘zaro ta’sir o‘tkazishda sabr-toqat (chi-
damlilik, o‘zini tuta bilish) va qabul qilish (tushunish, Hamdard-
183
lik, talabchanlik ) qobiliyatini rivojlantirish orqali ziddiyatlarni
zo‘ravonliksiz hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Tolerantlik pedagogikasining vazifalaridan biri bu ta’lim
muassasalari rahbarlarini, o‘qituvchilarni, ta’lim bilan bog‘liq
bo‘lgan har bir kishini qayta tayyorlash bo‘yicha ishlarni tashkil
etish, kasbiy zaruriy fazilatlar va shaxsiy xususiyatlarni, maxsus
ko‘nikmalarni rivojlantirish.
Qaror nizolar uchun mediatorlardan foydalanish qadim za-
monlardan beri qayd etilgan bo‘lsa, tarixchilar ham savdoga o‘x-
shash holatlarni qayd qilgan, jumladan, Finikiya va Bobilda. Qa-
dimgi Yunonistonda vositachilar yordamida bir tajriba bolgan,
ya’ni proxenetas. Rim qonun kodeksida Yustinian (530-533)
davrida ham vositachilik bolgan. Rimliklar «vositachi» tushun-
chasiga murojaat qilish uchun turli xil atamalardan foydalan-
ganlar - internuncius, vositachi, shafoatchi, xayriya, interpolator,
yarashtiruvchi, suhbatdosh, interpres va nihoyat mediator.
Ba’zi an’anaviy madaniyatlar mediator ko‘rsatkichi bo‘ylab
maxsus hurmat bilan muomala qiladigan ruhoniylar yoki qabi-
la rahbarlari bolgan.
Meditatsiya zamonaviy ma’noda XX asrning ikkinchi yar-
mida, birinchi navbatda anglo-sakson huquqi mamlakatlarida -
AQSh, Avstraliya, Buyuk Britaniyada rivojlana boshladi, shun-
dan so‘ng u Yevropada tarqala boshladi. Meditatsiyani qo‘llash-
ga qaratilgan birinchi urinishlar, qoida tariqasida, oilaviy muno-
sabatlar sohasidagi nizolarni hal qilish bilan bog‘liq edi. Keyin-
chalik meditatsiya mahalliy jamoalardagi konfliktlardan tortib
savdo va jamoat sohasidagi murakkab ko‘p qirrali konfliktlar-
gacha bo‘lgan turli xil nizolarni hal qilishda tan olingan.
«Yarashtirish» – bu «soyabon» atamasi, vositachilik va nizo-
larni muqobil hal qilishdagi yordamni, odatda, Muzokaralar, Me-
ditatsiya, uz: Hamkorlik huquqi (nizolarni hamkorlik orqali hal
qilish) va Arbitrajni o‘z ichiga oladi.
Meditatsiya va boshqa vositachilik turlarining muhim farqi
shundaki, mediatorlar ko‘pincha nizo sohasida tajribaga ega. Nizo-
larning ayrim turlarida mediator huquqiy ma’lumotni taqdim etishi
184
shart. Bu tomonlarga nizo mavzusini tartibga soluvchi me’yoriy-
huquqiy bazaga muvofiq har qanday kelishuvni tuzishda yordam
beradi, shuning uchun yarashtirish protsedurasi maslahatlashuvchi
tomonni o‘z ichiga olishi mumkin.
Mediatsiya protsedurasida mediator-mediator maslahat funk-
tsiyasiga ega emas. Buning o‘rniga, vositachi tomonlarga kon-
flikt haqida umumiy tushunchani shakllantirishga va nizoni hal
qilish uchun harakat qilishga yordam berishga intiladi.
Meditatsiyaning bir necha xil yondashuvlari (uslublari)
mavjud: baholovchi, rag‘batlantiruvchi va o‘zgartiruvchi. Baho-
lash uslubi har bir tomonning sudga murojaat qilishdagi kuchli va
kuchsiz tomonlarini baholashni o‘z ichiga oladi, rag‘batlan-
tiruvchi va o‘zgartiruvchi yondashuvlar esa bunday emas.
Meditatsiya ham, vositachilik ham ziddiyatli masalalarni
aniqlashga va nizoli tomonlar uchun o‘zaro maqbul bo‘lgan
echimlar variantlarini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Ushbu
protseduralarning barchasi nisbatan moslashuvchan yondashuv-
larni taklif etadi va qabul qilingan qarorlar barcha tomonlarning
roziligiga asoslanishi kerak. Bu an’anaviy sud protsesslari-
ga qarama-qarshi bo‘lib, odatda tomonni kuchli huquqiy dalil
bilan qabul qiladi.
Mediatorning roli maslahatchi yoki maslahatchi ( psixolog )
bilan farq qiladi. Quyidagi ro‘yxat to‘liq emas, lekin mediatorlar
va maslahatchilar faoliyati o‘rtasidagi muhim farqlarga ishora
qiladi.
•
Mediator nizoli tomonlar o‘rtasida aniq masalalarni qanday
hal qilishlari to‘g‘risida aniq kelishuvlarga erishishga qaratil-
gan. Maslahatchi ko‘proq konflikt ishtirokchilarini o‘zlarining
xatti-harakatlari to‘g‘risida yaxshiroq bilishga yo‘naltiradi.
•
Mediator insonning his-tuyg‘ularidan xabardor, ammo
ularni his qilmaydi. Maslahatchi hech narsadan tubdan tashvish-
lanmaydi.
•
Mediator o‘tmishdagi voqealarni batafsil tahlil qilishdan
ko‘ra, odamlar kelajakni qanday ko‘rishni xohlashlariga e’tibor
beradi. Maslahatchi o‘tmishni tekshirishni, odamning e’tiqodi va
185
xulq-atvorining kelib chiqishi va shakllarini batafsil ochib be-
rishni zarur deb bilishi mumkin.
•
Mediator jarayonni boshqaradi, lekin ishtirokchilarga yoki
natijaga ochiq ta’sir o‘tkazishga intilmaydi. Maslahatchi tez-tez
tomonlarni qaror qabul qilishda yoki ba’zi masalalarni ko‘rib
chiqishda ta’sir qilish niyatida bo‘ladi.
•
Mediator odatda tomonlarning yuzma-yuz muzokaralarini
tashkil qiladi va shaxsan o‘zi ishtirok etadi. Maslahatchiga bir
vaqtning o‘zida ikkala tomonni ko‘rish kerak emas.
•
Mediator neytral bo‘lishi kerak. Agar kerak bo‘lsa, masla-
hatchi faolroq yordam berishi mumkin.
•
Meditatsiya har ikki tomonning ham muzokara qilishga
tayyor bo‘lishini talab qiladi. Maslahatchilar tomonlardan biri
bilan ishlashlari mumkin, hatto boshqa tomon bunga tayyor emas
yoki tayyor bo‘lmasa ham.
•
Meditatsiya bu odatda bir yoki bir nechta mashg‘ulotlar
bilan cheklangan tarzda tuzilgan jarayondir. Maslahat berish
mijozning ehtiyojlari va uning jarayonidagi taraqqiyotiga qarab
uzoq vaqt talab etadi.
Madaniy-huquqiy amaliyot sifatida, xususan, xalqaro huquq-
da faol foydalaniladigan « yumshoq qonun ».
|
