“pedagogik mahorat” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, №3-4

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4 
103 
5. Qayishuvchanlik. 
6. Noaniq vaziyatda oʻz taqdirini oʻzi belgilay olish qobiliyati. 
7. Mahsuldorlik. 
Shaxsga yoʻnaltirilgan ta’lim
– ta’lim oluvchilarning shaxsiy, individual layoqati, qobiliyati va 
imkoniyatlarini inobatga olgan holda oʻquv jarayoniga ilgʻor pedagogik va axborot texnologiyalarni tatbiq 
etish asosida ularda ma’lum bilim, koʻnikma, malakalarni hosil qilishgina emas, balki, eng asosiysi, oʻquvchi 
shaxsini shakllantirishga yoʻnaltirilgan ta’lim jarayonini anglatuvchi tushuncha [3]. 
Shaxsga yoʻnaltirilgan ta’lim asosini ta’lim oluvchilarda ong, xarakter, dunyoqarashni shakllantirishga 
xizmat qiluvchi tabaqalashtirish va individuallashtirish prinsiplari tashkil etadi. 
Shaxsga yoʻnaltirilgan ta’limning an’anaviy ta’limdan farqi shundaki, u turli bilim sohalari boʻyicha 
shaxsning xilma-xil, mustaqil va maqsadga muvofiq faoliyatini tashkil etilishi uchun zarur shart-sharoitni 
yaratib berish orqali ta’lim oluvchining intellektual va axloqiy jihatdan samarali rivojlanishini ta’minlaydi.
Kichik yoshdagi maktab oʻquvchilarining mantiqiy fikrlashini rivojlantirishda bilim va malakalarni 
amalga oshirishni shakllantirish ahamiyatlidir. Turli, haqiqiy bilim va malakalar oʻquvchilarda qancha koʻp 
hosil qilinsa, ularning fantaziyasi, fikrlashi oʻsadi hamda murakkabroq boʻlgan topshiriqlarni bajara oladilar.
Insonning dunyoqarashini rivojlanishida uning tili va nutqining rivojlangan boʻlishi juda muhimdir. 
Chunki topshiriqning yechilishi jarayonida oʻquvchi topshiriqni yechish yoʻllarini oʻz nutqi orqali bayon 
qilishi, topshiriqning asosiy elementlarini ayta olishi, grafik chizmalarni chiza olishi va bilishi - oʻquvchi 
ijodiy tafakkurini rivojlantirishda katta rol oʻynaydi. Oʻquvchi qanchalik darajada koʻp soʻz boyligiga ega 
boʻlsa, uning ichki, aqliy imkoniyatlari ham yuqori darajada rivojlanadi va shakllanadi. Ijodiy jarayonda 
oʻquvchi avval topshiriqni xayoliy tasavvuri, ya’ni aqli orqali bajaradi, reja tuzadi, keyin esa bu reja tashqi 
imkoniyatlar asosida amalga oshiriladi. 
A.Savenkov [4] oʻquvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning quyidagi tamoyillarini sanab 
oʻtadi:
- muammoni qoʻyish va uni yechishning divergent va konvergent tiplarini qoʻllash, ya’ni fikrlashda 
oʻquv mashgʻulotlarini olib borish bir tekisda emas, balki masalada muammoning qoʻyilishini rivojlantirib 
borish; 
- oʻquv materiali oxirgi muhim axborotlar bilan yangilanganligi muammoning qoʻyilishi va 
yechilishini uzluksiz rivojlantirib borish; 
- oʻquvchining mantiqiy fikrlashi doirasining kengayib borishi bilan uning oʻz bilim va koʻnikmalarini 
amaliyotda qoʻllay olish malakasining uygʻunligi; 
- oʻquvchi oʻz xatti-harakatlari, amaliyotida yangi bilimlarni oʻzlashtirganligini ifodalay olishi; 
- intellektual tashabbus koʻrsata olish va masalani yechishda chamalay olishni bilish; bunda 
“intellektual tashabbus” - oʻquvchining turli oʻquv va ijodiy masalalarning yechilishida muammoni 
chuqurroq koʻra olishga, original va muqobil yechimlarni topishga mustaqil ravishda intilishida namoyon 
boʻladi.
- konformizmga yoʻl qoʻymaslik, ya’ni notoʻgʻri yechimga olib keluvchi gʻoya va holatlarni yoʻq 
qilish; 
- gʻoyalarni tahlil qilishda tanqidiy yondashuv qobiliyatlari shakllantiriladi; 
- muammoni chuqurroq tadqiq qilishga intilish; 
- oʻquv-biluv faoliyatida hurfikrlilikka erishish, ya’ni muammoni tadqiq qilishda va yechishda 
mustaqil izlanishga erishish; 
- individuallashtirishga erishish - ta’lim jarayonida ishtirok etayotgan oʻquvchilarning shaxs sifatlarini 
rivojlantirish va har bir oʻquvchini jaryonning subyekti sifatida oʻzini toʻla namoyon eta olish uchun sharoit 
yaratish; 
- muammoli vaziyat hosil qilish – oʻquvchilar oʻrtasida muammoli vaziyat hosil qilishni oʻylab topish 
va yoʻnaltira olish. 
Shunga asosan, biz yuqorida ta’kidlangan tamoyillardan maqsadli foydalansak, oʻquvchilarning 
mantiqiy fikrlashi yuqori darajada shakllanadi. 
Sharqda ham inson fikrlashi muammosi xilma-xil qarashlar negizida tahlilga tortilgan. Inson va borliq 
munosabatlariga, fikrlashning turli xil fanlar asosida tahliliga Forobiy keng toʻxtaladi. Uning fikricha, inson 
ma’naviyatining oliy darajasi aql, ruh va fikrlash boʻlib, ular insonning bilish faoliyatiga mos boʻlgan 
shakllarda namoyon boʻladi. 
Forobiy “Aql toʻgʻrisida”gi kitobida axloqli kishining “oʻn ikki tugʻma xislati”ni ta’riflab, odamning 
fikrlash qobiliyatiga toʻxtalib oʻtadi. Forobiy fikrlash qobiliyati yuqori boʻlgan inson barcha topshiriqlar 
yuzasidan oʻtkaziladigan tahlillarni tez va toʻliq tushunadigan, uning ma’nosini oʻzlashtirib, soʻzlayotgan 
shaxsning maqsadi va bayon qilingan fikrining rostligini tushunadigan, quvvayi hofizasi kuchli, borliqdan 

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4 
104 
qabul qilgan ma’lumotlarining barchasini eslab qoladigan, xotirasida saqlab qoladigan, zehni sezishi bilan, 
bu alomat nimani anglatishini tezda aniqlab oladigan, fikri va aytmoqchi boʻlgan mulohazalarini toʻliq va 
izchil bayon eta oladigan, bilimlarni oson, tez oʻzlashtira oladigan boʻlishini koʻrsatib oʻtadi.
Abu Ali ibn Sino “Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar” nomli asarda fikrlash 
jarayoni bilan bogʻliq boʻlgan ma’lumotlarga batafsil toʻxtalib oʻtgan. Olimning “Tadbiri manozil” (“Bolani 
tarbiyalash va oʻqitish”) asarida oʻquvchilarning fikrlashini yaxshilash, bilim berish samaradorligini 
oshirishda fan yutuqlarini egallashga qiziqish yuzaga kelishi va raqobatlashish imkoniyatini yaratishda 
oʻquvchilarni birga oʻqitish zarurligini ta’kidlaydi. 
Olim suhbatdoshiga hurmat bilan munosabatda boʻlishiga toʻxtalib, shunday deydi: “Sening fikring 
(bolaning) yuragiga yetib borib, unga oʻylab, fikr yuritib koʻrishga imkon bersin... Agarda sening 
suhbatdoshing yoki doʻsting sening soʻzlaringga va nasihatlaringga e’tibor bermayotganini sezsang, suhbatni 
boshqa vaqtga koʻchir”.
Kaykovus ilmiy-nazariy bilimlarga hamisha tayanmasdan, inson oʻzining hayotiy tajribalaridan kelib 
chiqib, maqsadga yoʻnaltirilgan gʻoyalari asosida fikrlashi mumkinligini oʻgʻliga nasihat tarzidagi 
“Qobusnoma” asarida quyidagicha yozadi: “Ey farzand, bilgilki, barcha hukmni kitob boʻyicha qilmasdan, 
oʻz fikrlari bilan ham hukm qilurlar va bunday tadbirlar bilan ham ishni bilib olurlar” [2].
Inson fikr, aql, sezgilari vositasida bilimlarni egallanishi toʻgʻrisida qomusiy olim Abu Rayhon 
Beruniy mulohazalarini bayon qilar ekan, shunday deb yozadi: “Faqat sezgi orqali, sezgi organlari bilan 
erishilgan bilimlar xatolarga olib kelishi mumkin. Agar inson sezgilardan fikrlash va xulosa chiqarishda 
foydalansa, ana shu sezgilar yordamida idrok qilinadigan narsalarni oʻrganishda juda katta yutuqlarga 
erishishi mumkin. Istaklarga mehnat tufayli erishiladi”. Uning ta’kidlashicha, hayotiy vaziyatlarda, mavjud 
muammolarni yechish jarayonida sezgi organlari orqali qabul qilingan ma’lumotlar toʻgʻridan-toʻgʻri idrok 
qilinmasdan, balki fikr toʻliq tashxislansa va tegishli xulosalar chiqarilsa, ana shu bilimgina haqiqiy va 
mustahkam boʻladi. 
Soʻz va tafakkurni bir-biriga chambarchas bogʻliq birliklar sifatida koʻrgan Alisher Navoiy oʻz 
asarlarida fikrga mas’uliyat bilan qarash muammosi haqida “Soʻzni koʻngulda pishqormaguncha, tilga 
keltirma, harnakim koʻngulda boʻlsa tilga surma”, tarzida oʻz qarashlarini bayon qiladi. Shoirning “Mahbub-
ul-qulub” asarida ham bilim olgan, ammo toʻgʻri fikr yurita olmaydigan insonni “Ilmiga amal qilmagan olim 
ustiga kitob ortilgan eshak kabidir” deya undaylarni “nodon” deb ataydi. 
Abdulla Avloniy “Turkiy Guliston yoxud axloq” asarida badan va fikr tarbiyasiga alohida ahamiyat 
beradi. Uning ta’kidlashicha, fikr tarbiyasi “muallimning yordamiga soʻng darajada muhtojdir” va inson 
hayotida muhim ahamiyatga ega.

Download 2,09 Mb.