1.3. Pedagogik texnologiyaning paydo bo'lishi, rivojlanishi
va uning ta’riflari
Respublikamiz hukum ati tom onidan ta'Iim ni ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning ustuvor sohasi deb e ’lon qilinishi, ijtimoiy hayot-
ning barcha sohalarining demokratlashuvi va insonparvarlashuvi hamda
“T a’lim to 'g'risid a”gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy das-
turi»ning qabul qilinishi ta ’lim tizimining rivojlanishiga asos bo'ldi
va ta ’lim tizim ida tub islohotlar uchun keng im koniyatlar yaratdi.
Ijtimoiy voqelik ta'Iim ni boshqarish m uam m olarini ko'rib chi
qish va hal qilishni mustaqil yo'nalish sifatida ajratib olish, ta ’lim-
tarbiya jarayonini boshqarishning asoslangan usul, vositalarini ishlab
chiqish va joriy qilish zaruratini belgilab berdi. Uning o'qitish, tar-
biyalash va rivojlantirish o'rtasidagi tashkiliy-boshqaruv, axborot
aloqalari; ijtimoiy jihatdan ahamiyatga molik shaxsni shakllantirish-
dagi yaxlit jarayonning tarkibiy qismlari sifatidagi ahamiyatini oshirdi.
Bugungi kunda erkin va mustaqil fikrlovchi, ijtimoiy-siyosiy
hayotda ongli ravishda va faol ishtirok etishga qodir yosh avlodni
shakllantirish- «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ning asosiy us-
tuvor yo'nalishidir. Bu esa mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga
dem okratik asoslarni joriy etish, fuqarolik jamiyati va huquqiy dav
lat qurishni tezlashtirish imkonini beradi. D astur ta ’lim muassasa-
lari mustaqilligini kengaytirish orqali ta’lim boshqaruvini dem okrat-
lashtirishni o ‘z ichiga oladi.
O 'qish, o'qitish — inson faoliyatining boshqa sohalari singari
ijtimoiy foydali faoliyatdir. Iqtisodiy tizim lar nima ishlab chiqara-
yotgani bilangina emas, balki qanday ishlab chiqarayotgani va qana-
qa m ehnat qurollari yordamida ishlab chiqarayotganligi bilan bin
ikkinchisidan farq qiladi, degan g‘oya o'qish-o'qitish faoliyatiga ham
taalluqlidir.
Pedagogika fanida ta ’lim usullari rivojlanishiga shu nuqtai na-
zardan qarab, uni shartli ravishda quyidagi bosqichlarga ajratish
mum kin:
1. Muallim «o‘z qo‘l kuchi» bilan o'qitish bosqichi, ya’ni o'quv
chi uchun axborot manbai — o'qituvchining o'zi bo'ladigan jarayon.
2. O 'quv kitoblari, darsliklar yaratilgan va keng qo'llanilgan
bosqich.
3. Audiovizual vositalar qo'llanilgan bosqich.
4. O 'qitishni boshqarishda oddiy avtomatlashtirish vositalarini
qo'llash bosqichi.
5. O'qitishni zamonaviy АКТ lari vositasida boshqarishning av-
tomatlashtirilgan bosqichi.
Insoniyatning rivojlanish davrlari almashganda pedagogik tex
nologiyalar butunlay yo'q bo'lib ketmaydi, balki pedagogik tex
nologiyalar keyingi davrlarga assotsiatsiya orqali fikran bog'lanadi,
yangi sifatlar, xususiyatlarga ega bo'lib, kuchayadivaboyiydi. Ushbu
jarayon borgan sari tezlashib boradi.
Kishilik tarixida I-bosqich uzoq m uddat davom etgan. U nda
o'qituvchi o 'z kuchiga, o 'z bilim va m ahoratiga asoslanib ish bajar-
gan. Keyinchalik dunyoviy va diniy mazmundagi qo'lyozm a kitoblar
yaratildi, lekin o'quvchi ularning m azm unini o'qituvchi faoliyati
vositasida o'zlashtiradi.
2 -bosqich, ya’ni qog‘oz va o ‘quv kitoblari davri hali nihoyasiga
vdkii/.ilgani yo‘q, darsliklar yaratish va ulardan foydalanish tex
nologiyasi esa ham on m ukammal emas. Lekin
0 ‘qitishning 1,2,3-
bosqichlariga xos ta ’lim vositalari maktablarga jadal kirib bormoqda.
O 'quv adabiyotlarini joriy etish qaram a-qarshiliklar kurashi
nat ijasida sodir bo'lgan. Keyingi davrlarda ham ta ’lim sohasidagi jid-
diy o'zgarishlar kurashsiz amalga oshmagan, bunday o'zgarishlar
oson kechmagan. Bugungi kunda ham 1-bosqich texnologiyasi ru-
hida shakllangan ayrim pedagoglarda keyingi davrlarda vujudga kel
gan o'quv vositalarini o'zlashtirib olishga, ta ’lim-tarbiya jarayo-
nini shu asosda tashkil etishga intilish sust darajada. 1-bosqich o'quv
vositalari o'qituvchidan ko'p m ehnat talab etadi va o'quvchinm g
bilim, tayyorgarlik darajasi yuqori bo'lm aydi. Bu pedagogik bos-
qichlarning har birida ta ’lim m etodlari takomillashtirila borganligi
tufnyli o'qituvchi m ehnatining samarasi ortib, zam onaviy texnolo-
giyani qo'IIaydiganlar safi kengaya boigan.
Bugungi kunda respublikamizni rivojlangan davlatlar darajasiga
chiqarish maqsadida bir qator qonun va qarorlar qabul qilindi. T a’lim
O'zbekiston davlati siyosatining ustuvor sohasiga aylandi. Kadrlar
tayyorlash milliy dasturida rivojlangan mamlakatlar darajasida raqo-
batbardosh, yuksak m a’naviy-axloqiy fazilatlarni egallagan, yuqori
miilukuli kadrlar tayyorlash maqsadi va vazifasi kun tartibiga qo'yildi.
AudiloriyalaiK'i kirib o'quv jarayonini kuzatgan kishi mavjud p eda
gogik ii/im birinchi va ikkinchi bosqichlarga xos ekanligiga ishonch
hosil qiladi.
Pedagogik texnologiyaning asosiy elementlari quyidagilardan
iborat:
1.
Pedagogik muloqot texnologiyasida o'qituvchi (pedagog)ning
o'quvchi-talabalar bilan muloqoti.
M uloqotning vazifalari:
- shaxsni tanish, axborot almashish;
- kelgusi pedagogik m uloqotni modellashtirish va tahlil etish;
- m uloqotdan olinadigan tasaw urlar;
- muloqot yuzasidan fikrlash va fikr almashish;
- pedagogik muloqotni tashkil etishning texnikasi va texnologiyasi;
- ishga ijodiy yondashish va boshqalar.
Pedagogik talab texnologiyasi.
- «pedagogik talab» tushunchasi, uning o'ziga xos xususiyatlari;
- xulq-atvorva ijtimoiy-madaniy qoidalarning namoyon bo'lishi;
- o'quvchi-talabaga bo'lgan hurmat va talab;
- pedagogik talabning psixologik tamoyillari va mezonlari.
2. Baholash texnologiyasi, pedagogik baho v a u n i mezonlash.
- xatti-harakatlardan olingan taassurot, voqelikni, obyekt va
subyektni qabul qilish;
- baho berish usullarini tanlash, o'qituvchi(pedagog)ning o 'z
imkoniyatini tahlil etishi va ta ’sir samaradorligini oshirishi);
-pedagogik baholash texnologiyasi.
3. Axborotning ta'sir ko'rsatislf texnologiyasi.
- nutqiy-axborot berish, «ratsional axborot berish» tushuncha-
lari, dem onstratsion va ko'rgazmali vositalar-axborot olish vosi
talaridan biri sifatida;
- nutqiy ta ’sir etish, suhbat, h am korlik, tezis, argum ent,
ko'rgazm alar va obrazlar;
- nutqiy ta ’sir etish texnologiyasi;
- dem onstratsion va ko'rgazm ali vositalar, etik, iqtisodiy, este-
tik, gigienik materiallar;
- qabul qilishning fiziologik va psixologik xususiyatlarini dem on-
stratsiya qilish texnologiyasi.
4. Pedagogik vaziyatlarni yaratish va uni yechish texnologiyasi.
- pedagogik konflikt tushunchasi — konflikt pedagogik texnolo
giya elem enti sifatida, konflikt subyektlari orasidagi qaram a-qarshi-
liklar, bo‘sh va mazmunli konflikt;
- holat tahlili (voqeani aniqlash);
- konflikt;
- konfliktning xilma-xilligi (norozilik, qarshi chiqish);
- konfliktni yechish shakllari (yumor, hazil, mutoiba).
Zamonaviy pedagogik texnologiyaning qo'shim cha elementlari:
1. Psixologik muhit yaratish texnologiyasi.
2. G uruh faoliyatini tashkil etish texnologiyasi.
3. Muvaffaqiyatli va muvaftaqiyatsiz holatlarni tashkil etish tex
nologiyasi.
4. O 'quvchining xatti-harakatiga pedagogik reaksiya qilish tex
nologiyasi.
5. Xulqi va odobi yomon o'quvchi-talabalar bilan ishlash tex
nologiyasi.
6. Etik himoya texnologiyasi.
7. M uam m oli vaziyatlar yaratish texnologiyasi.
8. Pedagogik vosita texnologiyasi.
9. Pedagogik improvizatsiya texnologiyasi.
Pedagogik texnologiya atamasiga har bir didakt olim o ‘z nuqtai
nazaridan kelib chiqqan holda ta’rifbergan. Hali bu tushunchagato'-
liq va yagona ta'rif qabul qilinmagan. Ushbu ta ’riflar ichida eng maq
sadga muvofig'i YUN ESK O tom onidan berilgan ta 'rif sanaladi.
| 