II BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING TAVSIFIY

gan klassifikatsiyasi sifatida avtoritar, demokratik va e ’tiborsizlikyoki 
layoqatsizlik uslublari kiritilgan edi.
Shu o rinda aytib o ‘tish joizki, K. Levin keltirilayotgan boshqaruv 
uslublari b o ‘yicha o'zining buyuk tadqiqotini muallimlarning mak- 
tab o'quvchilari ustidan olib boradigan boshchiligini o'rgangan holda 
o'tkazgan edi.
O 'zining eksperimentida K.Levin o ’n yoshga to 'lgan maktab 
o'quvchilarini bir necha guruhlarga bo'ldi. Bu guruhlardagi bolalar 
bir xil mashg'iiiot bilan, ya’ni qo'ng'iroq yasash bilan shug'ullandilar. 
Eksperimentning haqqoniy o'tkazilishi maqsadida guruhlar umumiy 
va xususiy belgilari b o 'y ich a , yoshi, jism oniy va in tellek tu al 
ko'rsatkichlari, o'zaro shaxsiy m unosabatlar tizim i va boshqalar­
ning aynan mos kelishiga qarab tashkil etildi. U ndan tashqari barcha 
guruhlar bir xil shart-sharoitlarda um um iy dastur bo'yicha ishladi- 
lar, bir xil vazifani bajardilar.
Faqatgina instruktorlar yoki bizga yaqin term in bilan aytganda, 
muallimlar o'zlarining boshqaruv uslublari bo'lm ish dem okratik, 
avtoritar va e’tiborsizlik yoki layoqatsizlik kabi uslublarda guruhlar 
faoliyatini olib borishi bilan farqlanadilar. H ar bir m uallim o'ziga 
biriktirilgan guruh bilan olti hafta ishladi. U ndan so'ng o'zaro guruh­
lar almashinuvi amalga oshirildi. Bu guruhlar bilan yana olti haftalik 
ish kunlari yo'lga qo'yildi va yana yangi guruh bilan almashish amalga 
oshirildi. Bunday jarayon eksperim entni im kon qadar to 'g 'ri yo'lga 
qo'yilishiga katta yordam berdi. U ndan tashqari, yuqorida keltirilib 
o'tilganidek, guruhlar um um iy va xususiy belgilarga ko'ra, aynan 
mos kelishiga qarab tashkil etilgan edi, shuning bilan birga, har 
bir muallim har qaysi guruh bilan yana qo'shim cha ravishda ish olib 
bordi. Natijada guruh omilining ta ’siri emas, balki aynan boshqaruv 
uslublarining guruhdagi o'zaro munosabatlarga ta ’siri, faoliyat m o- 
tivatsiyasi, m ehnat natijalari va boshqalarning ta ’siri kuzatiladi.
K. Levin tom onidan o'tkazilgan eksperim entda aniqlangan 
o'quvchilar bilan bo'ladigan muloqotning u yoki bu xususiyatlari- 
ni qisqacha keltirib o'tam iz. Avtoritar uslubning xarakterli tom oni 
sifatida undagi qattiqqo'l boshqaruv va umumiy nazorat ko 'proq 
muallimning boshqalarga nisbatan buyruq ovozida munosabatlarga 
kirishishiga va tez ogohlantirishlar berishiga olib kelishida ko'rish 
mumkin. Shuning bilan b a ’zi ishtirokchilarga nisbatan sababsiz 
ogohlantirishlar va boshqalariga esa asossiz maqtovlar yog'dirilishi

kuzatiladi. Avtoritar muallim faoliyat va vazifaning umumiy m aqsad- 
larinigina emas, balki u kimning kim bilan ishlashini k o ‘rsatib, 
uning yechilish yo‘llarini ham belgilab berdi. Vazifalar va ularning 
yechilish yo‘llari bosqichm a-bosqich amalga oshirilishi belgilandi. 
Bunday yondashuv inson faoliyatida muayyan m aqsadni bajarishga 
sabab bo'iuvchi omil rolini pasaytiradi. Chunki inson bunda o'zining 
faoliyatidan kutilayotgan maqsadni, ya'n i ushbu bosqichning nima 
uchun bajarilayotganligini va oldinda uni nima kutayotganligini aniq 
bilmaydi. U ndan tashqari faoliyatni bosqichma-bosqich tartibga solish 
va nazorat qilish ishlari shuni ko‘rsatdiki, o'qituvchining ishtirokchi- 
lar bilan bo‘ladigan munosabatida uning mustaqilligi va javobgarligi 
sust yoki bu xususiyatlaming unda past darajada ekanligi kuzatildi. 
O 'qituvchi tom onidan amalga oshiriladigan tashabbus yo'qolib, u 
xuddi keraksiz xohish sifatida qaraladi. K. Levindan so‘ng amalga 
oshirilgan izlanishlarning ko'rsatishicha, tashabbus go‘yoki avtori­
ta r o ‘qituvchining ishonch vakolatini qisqartirar ekan. Aytaylik, 
kim dir ishni boshqacharoq tashkil etishni taklif qilsa, demakki u 
bu narsani oldindan ko'rib chiqmaganligiga sha'm a qilayotgandek 
tuyular ekan. Shuning bilan birga, m a’lum bo'lishicha, avtoritar 
lider ishtirokchilar muvaffaqiyatini subyektiv tarzda baholar ekan.
D em okratik о ‘qitish uslub ida shaxs emas, balki faktlar m u- 
him ligi ta n olinadi. Ammo dem okratik 
0‘qitish uslubining asosiy 
xususiyati sifatida guruhning o ‘rtacha tashlangan masala m uhoka- 
masida va uning tashkil etilishida faol ishtirok etilishi qaraladi. Nati- 
jada ishtirokchilarning o ‘ziga bo'lgan ishonchi oshadi va o ‘z-o ‘zini 
boshqarish hissi rag'batlantiriladi. Bu uslubda guruhdagi o'zaro 
m unosabatlar yaxshi kelisha olish tarzida davom etadi va bir-biriga 
bo'lgan ishonch kuchayadi. O 'qitishda boshqaruvning layoqatsizlik 
uslubining asosiy xususiyati sifatida rahbarning b o'lib o'tadigan 
voqea-hodisaga nisbatan javobgarlik hissidan o 'zin i olib qochishi- 
n i ko'rsatish mum kin.
Natijalarning ko'rsatishicha, eng yomon uslub layoqatsizlik us­
lubi bo'lib chiqdi. Bu uslubda vazifalar oz bajarilib, ulaming sifati 
ham yomon edi. Eng muhimi, bunday guruhda hech qanday javob­
garlik hissi bo'im aganligi va vazifalar murakkab bo'lm agan qanday- 
dir o'yinni eslatgani tufayli ishtirokchilar unga kam darajada qizi- 
qish hosil qildilar. Avtoritar uslubda o'qituvchi bilan kelishishda 
ko'pgina janjallar paydo bo'lishi kuzatildi. Eng samarali uslub sifati-

da dem okratikuslub tan olindi. Guruh, ishtirokchilari uchun bu erda 
xarakterli xususiyat b o ‘lib vazifaga qiziqish va ichki faoliyat moti- 
vatsiyasi xizmat qiladi. Vazifalarning bajarilish sifati va aniqligi osh- 
di. Shu bilan birga, guruh qobiliyati, erishilgan um um iy muvafFa- 
qiyatlar ustidan g'uru r tuyg‘usi, o ‘zaro ko‘maklashuv va d o ‘stona 
munosabatlar kuchaydi.
Bu natijalar keyinchalik amalga oshirilgan izlanishlar asosida 
ko‘p marta tasdiqlandi. Pedagogik m uloqotda demokratik uslubning 
afzalligi quyi sinf o'quvchilaridan boshlab yuqori sinf o‘quvchi- 
larigacha bo‘lgan turli guruhlarda isbotlandi. Shu narsa ham m a’lum 
b o ‘ldiki, birinchi sinf o ‘quvchilarida o'qishning ikkinchi haftasi- 
dayoq maktabga va o ‘qishga bo'lgan ishtiyoqning tez sur’atlarda su- 
sayishi aynan avtoritar o'qituvchilar boshchilik qilgan guruhlarda 
kuzatilar ekan. Shunday qilib, maktab hayotida va bilim olishda 
o ‘qituvchilarning o ‘quvchilar bilan b o ‘ladigan munosabatlari m u­
him rolni o ‘ynashi aniqlandi. Adolat mezoniga asoslangan holda ay- 
tish lozimki, zamonaviy sotsial psixologiyaning tasdiqlashicha shunaqa 
holatlar ham bo'ladiki, b a’zida avtoritar uslub eng foydali va maqbul 
bo'lib chiqadi. Lekin, odatda, ko'proq pedagogik muloqotda bu qoida 
emas, balki istisnodir.
Bir so'z bilan aytganda, ta ’lim jarayoniga yangicha yondashib, 
ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina va pedagogik faoliyat jara- 
yonlari metodologik ham da psixologik jihatdan to ‘g‘ri tashkil qilin- 
ganida ta ’lim samarasi yangi bosqichga ko‘tariladi, ya’ni:
- bolaning talabi, moyilligi, istak-xohishi uning imkoniyatlari 
darajasida qondiriladi;
- o ‘quvchining o'quv mehnatiga mas’uliyati, javobgarligi va bur- 
chi oshadi;
- bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi;
- u um r b o ‘yi o 'z bilimini uning o ‘zigina boyitishiga ishonch 
paydo bo'ladi;
- erkin fikrlash malakasi shakllanadi;
- shaxs jamiyatda o'zining o ‘m ini tezroq topib olishiga m uhit 
yaratadi.
Buning uchun biz o ‘quvchiga «Sen buni bilishing kerak», de- 
gan majburlovchi d a’vatdan «Menga bu zarur va m en buni bilishga, 
uni hayotda qo‘llashga qodirman», degan ichki ishonch va intilishni 
uyg‘otishga o ‘tishimiz kerak.

Shu m unosabat bilan doimiy harakatdagi yangi pedagogik tex­
nologiyalar bo 'y ich a tashabbuskor innovatsion guruhlar tashkil 
etilsa, maqsadga muvofiq bo'ladi.
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy pedagogik texnologiya ta ’lim 
jarayonida hukrn surayotgan inqirozdan qutilishning yagona va bosh 
mezonidir.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta ’kidlanganidek: «Za­
monaviy iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalami rivojlantirish 
asosida kadrlar tayyorlashning takom illashgan tizim ini yaratish- 
mamlakat taraqqiy etishining eng m uhim sharti hisoblanadi. Ti­
zimning am al qilishi kadrlarning istiqbolda m o'ljallangan vazifalar­
ni hisobga olish va hal etish qobiliyatiga, yuksak um um iy va kasbiy 
madaniyatga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda 
mustaqil ravishda yo'nalish ola bilish mahoratiga ega bo'lgan yangi 
avlodini shakllantirishni ta ’minlaydi».
Pedagogik texnologiyaning umumiy m uam m olari ko'p va rang- 
barangdir. Bular orasida an ’anaviy ta ’limga yangicha yondashuvlami 
tatbiq qilish, pedagogik jarayonni takom illashtirish, dem okratik 
pedagogika elem entlarini shakllantirish va ulardan am alda foydala­
nish, hamkorlik va insonparvarlik pedagogikasini kuchaytirish, bilim 
oluvchi va tarbiy alanuvchi shaxsini faollashtirish, ta ’lim m azm u­
nini didaktik tam oyillar asosida boyitish, o'quv jarayonini yuksak 
darajada tashkil etish va uni boshqarish, ta ’lim-tarbiya jarayonlari- 
ning uzluksiz monitoringi va nazorati ham da sarhisobini amalga oshi­
rish, rivojlantiruvchi va alternativ (muqobil) texnologiyalami sa­
m arali tarzda qo'llash kabilar alohida o 'rin tutadi.
Pedagogik texnologiyaning umumpedagogik, xususiy va kichik 
darajalari farq qilinadi. Bundan tashqari, sezgi a ’zolari orqali bilim 
olishni ifodalaydigan empirik, moddiy va m a’naviy olam haqidagi 
bilimlarni kengaytiruvchi kognitiv, ijodiy faollik va o'quv-izlanish 
mehnatiga asoslangan evristik, tadqiqot va yangilik yaratish faoliyati 
bilan bog'liq kreativ, axborot va m a’lum otlarni qayta ishlash va 
o'zgartirish evaziga ta ’lim-tarbiya beruvchi inversion, o'zlashtirilgan 
bilimlarni omixtalab tugal tafakkurga olib keluvchi integrativ, yosh va 
individual xususiyatlarni hisobga olib o'qitishga tayanuvchi adaptiv, 
ta ’lim oluvchi va tarbiyalanuvchi shaxsi bilan o'qituvchi (tarbiyachi) 
munosabatidagi tenglik va adolatlilikka bo'ysunuvchi inklyuziv kabi 
pedagogik texnologiyalaming yo'nalishlari shakllangan. Ularning qam-

rovi yuqorida tilga olingan uch xil darajada bo'lishi mumkin. U m um - 
pedagogik texnologiya dunyo ta ’lim tizimining barcha ilg'or va sama­
rali elementlarini o'zida jo etadi va keng ko'lam da amalga oshiriladi. 
Bizning amaldagi uzluksiz va yagona ta’lim tizimimizda um um peda- 
gogik texnologiya yetakchi o'rinni egallaydi. T a’lim turlari va yo'na- 
lishlari, ixtisoslik va mutaxassislik tasnifi ham da ta ’lim muassasasining 
o'ziga xosligi asosida xususiy texnologiya joriy etiladi. O'qitishning asosiy 
tashkiliy shakli bo'lgan dars va uning bevosita davomi bo'lgan dars- 
dan tashqari ishlarda kichik texnologiyalar qo'llaniladi ham da ular 
lokal (mahalliy) pedagogik samaraga olib borishi lozim.

Download 6,99 Mb.