Axloqiy tarbiya metodlari

3-guruh.
Axloqiy his-tuyg‘ular va munosabatlami rag‘batlan- 
tirishga qaratilgan metodlar.
Yuqorida keltirilgan hamma metodlar orqali bolalarga axloqiy 
norma va qoidalar, ijtimoiy hayot voqealari o‘rgatiladi. Ularda 
axloqiy tasawur va tushunchalar shakllantiriladi. Birinchi guruh 
metodlariga asosiy talablar quyidagilar: bolalaming yaxshilik, 
yomonlik to ‘g‘risidagi tasawurlarini e’tiborga olish; axloqiy xulq- 
atvor normalarini muhokama qilish uchun maxsus yaratilgan 
vaziyatda bolalaming o‘zlarini faol qatnashtirish; har bir bolaning 
his-tuyg‘usiga ehtiyotlik bilan munosabatda bo‘lish. Bolani noo‘rin 
tanqid qilish, uning ustidan kulish, unga nisbatan e’tiborsizlik 
qilish qat’iyan man qilinadi. Hamma metodlardan izchillik bilan 
kompleks ravishda foydalaniladi.
Tushuntirish
ko‘pincha bolalarga yangi axloqiy tushuncha, 
norma, qoida bayon qilib berilayotganda ishlatiladi. Tushuntirish 
kattalarning jonli so‘zi va namunasiga asoslanadi. Masalan, ro‘- 
parada kelayotgan tanish kishiga xushmuomalalik bilan salom 
berish uchun biroz to'xtab, u kishining yuziga qarab, kulimsirab 
«Assalomu alaykum» deyish, keyin yo‘lda davom etish kerak. Tu­
shuntirish va ko‘rsatish tabiiy bo‘lmog‘i lozim. Axloqiy mavzu- 
lardagi suhbatni m aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalam ing 
hamma guruhlarida qo‘llash mumkin. Hikoyaning mazmuni yor- 
qin, tushunarli bo‘lib, bolalaming his-hayajoniga yetarlicha ta ’sir 
etishi kerak.
Bu metodning asosiy vazifasiga quyidagilar kiradi:
— bolalarda ijobiy axloqiy hislami qo‘zg‘ata olish, asar qah- 
ramonlariga hamdardlik bildirish — yutug‘idan quvonib, 
muvaffaqiyatsizligiga birgalashib achinish;
— bolalarga tushunarsiz bo‘lgan ayrim axloq qoidalarining 
mazmunini ochib berish;
— axloqiy mavzulardagi hikoyalardan mashg‘ulotlarda, sayr- 
larda, bolalaming o‘z hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan joylarda 
ham foydalanish.
Axloqiy mavzulardagi suhbatlar orqali bolalar axloq normalari 
va qoidalarini, ijobiy xulq shakllarini egallabgina qolmay, shu bilan 
bir qatorda ularda axloq qoidalari va normalariga nisbatan talab 
yuzaga keladi.
Bolalaming axloqiy tajribalarini kengaytirib borish, xulq- 
ning axloqiy sabablarini aniqlab berish kerak. Suhbat vaqtida 
bolalar o ‘z fikr-mulohazalarini aytishlariga keng imkon beriladi.
93

Shunda ular har bir xatti-harakatini ongli ravishda, axloq nor- 
malari va qoidalari doirasida bajarishga urinadilar. Badiiy ada- 
biyotni o ‘qib berish, san’at asarlari va amaliy san’at buyumlarini 
tomosha qilish, musiqa va ashula eshitish bolalarda estetik hisni 
uyg‘otardi, shu bilan bir qatorda axloq qoidalari va normalarini 
singdirib boradi.
Ikkinchi guruh metodlariga amaliy va o ‘yin metodlari kiradi. 
Bular: o ‘yin-mashqlar, mashqlar, muammoli vaziyatlar, izla- 
nuvchanlik faoliyati, pedagogik masalalarni yechish, didaktik va 
harakatli, sahnalashtirilgan o ‘yinlar, inssenirovkalardir; bola­
larning hamma faoliyatiga rahbarlikni ham shu metodlarga ki- 
ritish mumkin (o‘yinning hamma turlari, mehnat, tasviriy fao­
liyat va sh.k.). Hamma m etodlar axloqiy tasaw ur va tushun- 
chalarni mustahkamlashga, bolalarda axloqiy tajribani to ‘p- 
lashga, axloq normalari va qoidalarini ongli ravishda egallab olish- 
lariga yordam beradi.
Mashq (o‘yin kichik bog‘cha yoshidagi bolalar uchun mashq 
hisoblanadi) axloqiy xulq va odatlarni tarbiyalashning eng ta ’sirli 
usulidir. Unga qoidalarni mashq qildirish, foydali odatlarni qay- 
tarish kiradi. Eslatish — o‘rgatilgan tajribani yangilash, nazo- 
rat — o ‘rgatilgan odatning to ‘g‘ri va samarali ekanligini tek- 
shirishdir. 0 ‘z-o‘zini nazorat qilish, bolani faollashtiruvchi shax- 
siy gigiyena qoidalarini, ovqatlanish madaniyatini, ko‘chada, 
bolalar bog‘chasida xulq madaniyatini egallashni mashq qildirish 
bunga misol bo‘la oladi.
Axloqiy tarbiya berishda uchinchi guruh metodlari ham m u­
him rol o‘ynaydi. Bu guruh m etodlaridan tarbiyachi bolalarda 
ijobiy axloqiy sifatlarni mustahkamlash, bola xulqidagi salbiy 
tom onlarni yo‘qotish maqsadida foydalanadi. Bunda tushunti- 
rish, ishontirish, suhbat shakllari qulay b o ‘ladi.
Tushuntirish bolalami xulq qoidalari bilan tanishtirishda keng 
qo‘llaniladi va ko‘pincha ko‘rsatish bilan bog‘lab olib boriladi.
Ishontirish tarbiyachining faoliyatida katta yordam beradi 
(«Kasai bo‘lmaslik uchun ovqatlanishdan oldin qo‘lni yuvish ke­
rak», « 0 ‘rtog‘ini urish yomon»). Rag‘batlantirish va jazolash 
axloqiy tarbiyaning metodi bo‘lib, u asosiy metodlarga ta ’sir 
etishning o ‘ziga xos vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Tarbiyachi 
boladagi ijobiy xulqni qo‘llab-quwatlash, bunday xatti-harakatni 
faollashtirish yoki bo‘lmasa bolani yomon qiliqlardan qaytarish 
uchun rag‘batlantirishdan foydalanadi.

Download 3,92 Mb.