87
9-bob.
AXLOQIY TARBIYA
9.1. Axloqiy tarbiyaning mohiyati
«Axloq» so‘zi lotincha
«moros»,
ya’ni moral so‘zidan kelib
chiqib, u hech qayerda qat’iy yozib qo‘yilmagan ijtimoiy qonundir.
Inson kundalik hayotida undan (axloq normalaridan) norma si-
fatida foydalanadi. Axloqiy tarbiya normalari har bir jamiyatning
huquqiy normalariga asos bo‘ladi. Axloqiy bilimlarni o‘zlashti-
ribgina qolmay, har qanday vaziyatlarda o‘zini ana shu normalarga
munosib tuta oladigan kishilar axloqiy tarbiyalangan hisoblanadi.
Bunday kishida barqaror m a’naviy motivlar shakllangan bo‘ladi.
Yosh avlodni jamiyatga, mehnatga, o ‘ziga munosabatni ochib
beruvchi ma’naviy fazilatlarga muvofiq ravishda tarbiyalash tarbiya-
lanuvchi shaxsning axloqiy tarbiyaning pedagogik va psixologik
asoslarini chuqur bilishini talab qiladigan murakkab jarayondir.
Axloqiy bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirib olishgina bolalarga
atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qay-
silari yomon ekanligini anglab olishga yordam beradi.
Axloq kishilaming xulq-atvor normalari va qoidalarini, ularning
o‘z-o‘ziga, boshqa kishilarga, mehnatga, jamiyatga munosabati
kabi axloqiy tushunchalarni o‘z ichiga oluvchi ijtimoiy ongning
shakllaridan biridir. Axloq tarixiy xususiyatga ega, chunki u kishilik
jamiyatida avlodlar tomonidan to ‘plangan axloqiy tajribalar va
munosabatlarni aks ettiradi. Axloq yaxshilik bilan yomonlik o‘r-
tasidagi muammolar haqida bahs yuritib, insonlarning kamo-
lotga erishish yo‘lini yoritib boradi. H ar bir inson bir olam
bolgani kabi uning axloq-odobi ham juda murakkab olam desak
yanglishmaymiz. Chunki shaxsning ichki va tashqi olamini
o ‘rganish, bilish, tahlil qilish g‘oyatda murakkab, bu ruhiyat
bilan bog‘liq holatdir.
Binobarin, yurtboshimiz o‘zining «Yuksak ma’naviyat — yengil-
mas kuch» asarida ta’kidlaganidek, «Ma’naviyat — insonning ru-
han shakllanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydi, odamning ichki
dunyosini irodasini baquwat, im on-e’tiqodini butun qiladi, vij-
donini uyg‘otadi, beqiyos kuch, uning barcha qarashlari mezo-
nidir».
'
Axloqli, odobli, komil insonda odamiylikning eng yaxshi
xislatlari: mehr-muhabbat, rahm-shafqat, adolat-u diyonat, hayo-
iffat, im on-e’tiqod kabilar mujassam bo‘ladi, ayni paytda shu
xislatlaming aksi beburd, axloqsiz kimsalar fe’lida ko‘rinadi. Har
bir xalqning nufuzi va obro‘-shuhrati kishilaming axloq-odobi,
yaxshi xislat va fazilatlari bilan belgilanadi.
Qadimgi yunon faylasuflari Aflotun va Arastu bola tarbiyasini
jamiyat o‘z ixtiyoriga olishi, tarbiya jarayonidagi barcha zarur ish-
larni davlat bajarishi lozim degan g‘oyani ilgari surgan edilar. Ular
o‘z flkrlarini farzand tarbiyasi jamiyat manfaatlari bilan bog‘liq
deb isbotlamoqchi bo‘lganlar. Shunga ko‘ra, bola tarbiyasi bilan
asosan, davlat shug‘ullanishi kerak, degan g‘oya ilgari surilgan.
Ammo sharq mutafakkirlari bola tarbiyasi bilan, asosan, ota-ona
shug‘ullanishi kerak degan xulosaga kelishgan. Bu bilan ular oilaviy
tarbiyaning roliga katta e’tibor berganlar.
Eramizdan awalgi 528—529-yillar orasida Zardusht tom o
nidan yaratilgan «Avesto» kitobida ham ta’lim-tarbiyaga, axloq-
odobga oid qator g‘oya va qarashlami ko‘rish mumkin. «Avesto»da
ta ’kidlanishicha, tarbiya hayotning tayanchi, shu boisdan har
bir yoshni yaxshi o‘qish va yozishga o‘rgatish lozim. Uni yosh
paytidanoq mehnat qilib, mehnatning tagi rohat ekanligini ang-
latish uchun daraxt ko‘chati o‘tqazishga, uy-ro‘zg‘or qurollari
yasash, yerga ishlov berish va chorva bilan shug‘ullanishga o‘r-
gatilishi shart. Zotan, uning fikricha, yaxshi va ezgu ishlar yaratish
uchun kishi mehnat qilishi zarur, o‘z qo‘llari bilan moddiy noz-
ne’matlar yaratmas ekan, u yashash lazzatini ham his qilmaydi,
hayotning qadriga ham yetmaydi.
U yuqoridagi flkmi davom ettirib: «Inson, nafaqat mehnat
tufayli o ‘zini hamda oilasini boqadi, balki unda yerga va yurtga
b o ‘lgan muhabbat paydo bo‘ladi. Zotan, har bir inson o‘zi o‘sib-
ulg‘aygan zaminni, mamlakatni eng yaxshi va go‘zal mamlakat
deb tushunmog‘i kerak», deb yozgan. Uning bu fikrlaridan har
bir inson faqat o‘zini emas, balki farzandlarini ham mehnatsevar
qilib tarbiyalashi lozimligi kelib chiqadi. Chunki, inson mehnatse
var bo‘lmasdan turib, o‘z yerini, o‘z Vatanini seva olmasligi tabiiy.
Qur’oni Karim va Hadisi Sharifda oila va oilaviy munosabatlar
hamda oilaviy tarbiyaga oid bir butun izchil qarashlar tizimi mavjud
89
bo‘lib, u o‘z ichiga oilaning shakllanishi, rivojlanishi va mus-
tahkamlanishiga qaratilgan barcha jihatlarni qamrab oladi. Bu
qarashlar kishilarning turmush tarzlari, oilaviy munosabatlari
talabidan kelib chiqqanligi uchun ham kundalik turmushga mu-
vofiqdir. Islomda oilaviy tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari ham
ko‘rsatib o‘tiladi. Bu xususiyatlar musulmonchilik talablaridan
kelib chiqqan bo‘lib, insonni m a’naviy-axloqiy tarbiyalash ha-
qidagi umumiy g‘oya bilan bog‘liq. Musulmon oilalarda kuyov va
kelinning avlod-ajdodlarining kelib chiqishini o‘rganish, jismoniy
va m a’naviy poklikka e’tibor berish an’anaga aylangan. Islomiy
m a’naviyatda bolani oilada axloqiy tarbiyalash haqidagi qarashlar
insoniylikka, ezgulikka va yaxshilikka da’vat etgani uchun ham
umuminsoniy mazmunga egadir. Shunga ko‘ra, islom musulmon-
largagina xos bo‘lgan diniy qadriyat bo‘lib qolmasdan, balki umum
insoniy qadriyatdir. Mustaqillik tufayli dinga va diniy qadriyat-
larga bo‘lgan munosabat tubdan o ‘zgardi va u oilada bolalarni
axloqiy tarbiyalashning muhim omillardan biriga aylanib bormoqda.
Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya, oila va oilaviy tarbiya
haqidagi qarashlari islom mafkurasi va uning qobig‘ida shakllan-
gan. Sharq mutafakkirlari ijodida aks etgan umuminsoniy g‘oyalar
islomiy ma’naviyat bilan hamohangdir.
Sharq mutafakkirlari oila va farzand tarbiyasi masalalariga
katta e’tibor berganlar. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu
Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Abu Rayhon
Beruniy, M ahm ud Koshg‘ariy, Kaykovus, Alisher Navoiy,
Husayn Voiz Koshifiy kabi mutafakkirlarning qator asarlarida
bolalami ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalari o‘rtaga qo‘yilgan
va ularni hal etish yo‘llari ko‘rsatib berilgan.
Abu Rayhon Beruniy insonning axloqiy fazilatlarini, umuman
axloqiy tushunchalami insonning tabiati bilan bog‘laydi. Inson
tabiati esa oilada shakllanadi. Shunga ko‘ra, bola tarbiyasiga ota-ona
ta’siri va namunasi benihoya kattadir, deb hisoblagan olim.
Beruniy tan va ruh pokligi masalasini o‘rtaga tashlaydi. Oilada
tozalik, poklik va tartib mavjud ekan, u yerda ma’naviy poklik ham
bo‘ladi. Bu fikrini tanani toza tutish bilangina cheklamaydi, balki
ko‘p harakat qilishga chaqiradi.
Harakat mehnat qilish demakdir. Uning qalb va harakat ha
qidagi fikri inson tani bilan ruhi pokligining bir butunligi to ‘g‘-
risidagi g‘oya bilan bogMiqdir. Bu narsa bola tarbiyasida jismoniy
sog‘lomlik bilan m a’naviy-axloqiy boylik o‘rtasidagi o‘zaro mu-
90
vofiqlik haqidagi bugungi kun talabi bilan hamohangdir. Beruniy
ota-onalarga qarata bolani mo‘tadillikda saqlashni tavsiya etadi.
Bunga, asosan, bolani qattiq g‘azablanishdan, qo‘rqish va xafa-
likdan, uyqusizlikdan saqlash orqali erishilishini aytib, ularni
xohlagan va foydali narsasini topib berishga, sevmagan narsasidan
uzoqlashtirishga harakat qilish kerakligini uqtirgan. Ota-onaning
bolaga turli munosabati turlicha xulqlarni keltirib chiqaradi. Mu-
tafakkir bola xulq-atvorining m o‘tadilligi natijasida tan va ruh
sog‘lomligi kelib chiqishini ham ilmiy asoslab bergan. Beruniy
bola tarbiyasida irsiyat, muhit va tarbiya ta ’sirining birdek muhim
ekanligini ta ’kidlab o‘tgan edi.
Alisher Navoiy ijodida ham axloq-odob masalalariga katta
ahamiyat berilgan, insonparvarlik g‘oyalari ulug‘langan. «Odobli
inson barcha odam laming yaxshisidir va barcha odamlar uchun
yoqimlirog‘idir», degan edi ulug‘ shoir.
Pedagogika fani yosh avlodning axloqiy rivojlanishida tarbiya
va ta ’limni muhim omil deb hisoblaydi. Pedagogika va ruhiyatga
oid tadqiqotlar natijalarining ko‘rsatishicha, maktabgacha tarbiya
davri bolaning ma’naviy shakllanishida eng muhim bosqichdir.
Shu davrda m a’lum maqsadga qaratilgan ta ’lim-tarbiya ta’sirida
shaxsning axloqiy sifatlari shakllana boshlaydi. 6—7 yoshda ijobiy
xulq normalarining ancha barqaror shakli yuzaga keladi. Bola
atrofdagilar bilan b o ‘ladigan m unosabatlarida egallab olgan
axloq normalariga asoslangan holda ish tutadigan bo‘lib qoladi.
Shuning uchun bolalarga ilk yoshdan boshlab axloqiy tarbiya
berib borish muhimdir.
| 