5.3.3. YEYILISHGA CHIDAMLILIKNI TERMIK
VA KIMYOVIY-TERMIK
ISHLOV YO‘LI BILAN OSHIRISH
O 'rta va yuqori uglerodU po'latlar, bolg‘anuvchi kulrang va
yuqori mustahkam cho‘yan detallarning ishchi sirtlarida yeyilishga
chidamli qattiq qatlam hosil qilish uchun bu joylar
1
,5-2,0 mm
chuqurlikda toblanadi.
Detal sirti
qatlamini toblash gaz alangasi (yirik detallar) yoki
yuqori chastotalik tok (YuCHT) vositasida amalga oshirilishi mumkin.
Detallarga kimyoviy-termik ishlov berish vazifalariga ko‘ra 2 ta
asosiy guruhga bo‘linadi.
1
) yeyilishga chidamlilikni oshirish maqsadida sirt qatlam qattiq-
ligini sementatsiyalab, azotlab, ionlash, borlab oshirish.
2
) metallni tirnalishiga qarshilik xususiyatini sirt qatlamni ki-
m y o v iy
birikmalar (sulfidlash, sulfatsianlash, selenlash, tellurlash,
yod-kadmiyli suvda ishlov berish) bilan to ‘yintirish hisobiga oshirish.
Detallarga kimyoviy va termik ishlov berish usullari texnologyasi
to‘g‘risidagi m a’lumotlar konstruksion materiallar texnologiyasi va
materialshunoslik fanlarida batafsil o ‘iganilgan. Qisqacha qШb aytil-
ganda sementitlash kam uglerodli (0,08—0,30 %) po‘latlarni, yeyilish
ga chidamliligini, azotlash yeyilishga, eroziya va kavitatsiyaga chi-
damlilikni, nitrotsementitlash va ionlash asosan yeyilishga chidam-
lilikni oshirish uchun qo'llaniladi. Sementitlashda 0,15—2 mm li
qatlam qattiqligi N RS—58—64, azotlashda 0,25—0,7 mm li qatlam va
nitrotsementitlashda 0,15—1 mm li qatlam qattiqligi NRS 52—60,
borlashda 0,12—0,85 mm li qatlam qattiqligi NV 1400-1500 ga
yetadi. Sulfidlash va sulfatsinirlash tuzli vannalarda bajariladi va
ishqalanish koeffitsiyentini 2-5 marta kamaytiradi.
Antifriksion xossalari yomon va ilashishga moyil titan qotish-
malarini sulfidlash, azotlash, termik oksidlash va yodkadmiyli ish-
qorda ishlov berish bilan ularning ishqalanish va yeyilishga chidam
liligi ortadi.
Yeyilishga chidamli qilish uchun detal sirtlari
galvanik usulda
xromlanadi, po'latlanadi va nikellanadi.
Xromli qatlam 0,1—0,2 mm qalinlikda, 1000—1100 NV qattiq-
likda va kichik ishqalanish koeffitsiyentiga ega bo‘Ub ishqalanganda
issiqlik kam ajraladi. Silliq xromli
qatlamning ishqalanishdagi
kamchiligi uning yaxshi moylanmasligidir. G ‘ovak (o'yiq ariqcha yoki
nuqta)li qatlam yaxshi moylanadi.
N uqta g'ovakli sirt moyni yaxshi ilashtirganligi uchun o ‘ta og'ir
sharoitlarda ishlovchi (masalan, motorlarning yuqori kompression
halqalari) detallarda qo'llaniladi. Ular tez xo‘rdalanadi, lekin ariqcha
g‘ovak qatlamiga nisbatan ishqalanishga chidamliligi kamroq. Ariqcha
g'ovakli qatlam bilan silindr gilzalari qoplanadi. Natijada, gilza va
halqalarning yeyilishi xromlanishga qaraganda 4—7 marta kam,
xromlangan yuzalar bilan ishqalanayotgan detaining yeyilishi ham
3—5 marta kamayadi.
Xromli qatlam detalni mexanik ishlov (jilvirlash, artish)ga
qo'yimli qilib ham qoplanishi mumkin. Xromli yuzalar babit, may-
daydonali cho‘yan, yumshoq va o ‘rtacha toblangan, po‘lat juftlikda
moyli hamda o'rtacha bosimli sharoitda yaxshi ishlaydi, ulam i titanli
qotishmalar bilan bir juftlikda ishlatish tavsiya qilinmaydi. Xromlash
po'latni toblash va sementitlashning o ‘m ini bosmaydi, shuningdek,
toblangan va sementitlangan yuzalar yeyilishga yanada chidamli
bo'lishi uchun xromlanadi. Xromlash yeyilgan detallarni tiklash
maqsadida ham qo'llaniladi.
Po'latlash jarayoni xromlashga nisbatan 10—15 marta unumli,
arzon, qatlam qalinligi 3 mm ga yetadi, qattiqligi 600—650 Nva bo'lib
asosan ishqalanuvchan detallarni tiklash, shuningdek, xromlashdan
oldin ost qatlamni tyorlash uchun qo‘llaniladi.
Nikellash qalinligi 2 mm gacha bo‘lib, xromlashdan ko‘ra
unumli, arzon, yaxshi ishlanadi, qovushqoqligi yuqori, ammo qattiq
ligi kamroq.
Qattiq fosfor—nikel qotishmali elektrolitik qoplama yaxshi anti-
friksion xususiyatlarga ega. Bunday qoplamali yuzalarning cho'yan
bilan ishqalanish koeffitsiyenti po‘latli va xromli yuzaga nisbatan 30
% kam, yeyilishga chidamliligi 2,5—3 marta ko‘p. Fosfor—nikel
qotishmali yuzalar bilan tutash detallarning ishqalanib yeyilishi po'lat
bilan ishlanganga nisbatan 4—5 marta, xrom bilan qoplanganga
nisbatan 20—40 % kam bo‘ladi.
Qattiq nikelli qoplama bilan metall qirqish datsgohlarining
shpindeli, porshen barmoqlari, gilzalar, tirsakli vallar kabi detallar
tiklanadi va mustahkamlanadi.
Alumin va uning
qotishmalarini qalinligi 60 mkm dan katta,
qattiqligi 4000—4500 M Pa oksidli parda bilan qoplansa yeyilishga
chidamliiik moyli sharoitlarda 5—6 marta ortishi mumkin. Detallarni
tayyorlash va tiklash jarayonlarida ularni sirtiga gaz yoki elektr yoyida
elektrodni eritib 0,25—5,0 mm va undan katta qalinlikda qatlam
qoplash keng qo‘llaniladi. Bu usulda qoplangan qatlam asosiy tana
metali bilan yaxshi qo'shiladi, unumdorlik yuqori bo‘ladi. Elektrodni
eritib qoplash usullari va texnologiyasiga oid batafsil m a’lumotlar
«Mashinalarni ta ’mirlash asoslari» fanida to ‘liq o'rganiladi.
|
