Kriogenli suyuq azot va vodorod m uhiti haroratlari sharoitida
ishqalanish yuzalaridagi oksid pardalari tezda yo‘qolib tutash yuza-
larining yopishib qolishga moyilligi ortadi. Suyuq kislorodli m uhitda
m etallarning ishqalanishi yuzalarning kuchli korroziyalanishi bilan
birga kechadi. Shuningdek, gazsimon fazali m uhit hosil bo'lib kavi-
tatsiya jarayoni yuzaga kelishi va yuzaning yem irilishi ro‘y berishi
m um kin.
Ayniqsa, past tem peraturali vakuumli m uhitda ishqalanish qism
m ateriallari uchun eng og‘ir sharoit hisoblanadi.
3.6. FR ETTIN G -K O R R O ZIY A VA UNGA Q A R SH I KURASH
3.6.1. FR ETTIN G -K O R R O ZIY A H O S IL B O ‘L IS H I
Fretting korroziya (inglizcha fret-kem irish m a’nosini anglatadi)-
ishqalanish yuzasining korrozion-m exanik yeyilishi b o ‘lib kichik
am plitudali nisbiy tebranm a harakat sharoitida sodir b o iis h i, yeyilish
m ahsuloti asosan m etall oksididan iboratligi,
shikastlanish amaliy
tutash joylarda mujassamlashtirilganligi, siljish am plitudasi o ‘ta ki
chik (
0
,
0 2 - 1
mm) kattalikda bo‘lganligi uchun yeyilish m ahsulot-
larini ishqalanish zonasidan chiqarib qayta tashlanishi qiyinligi
jihatidan oddiy yeyilishlardan farq qiladi. Tutash detallarning teb-
ranishi ular orasida o ‘zaro nisbiy sirpanish mikro siljishlarga olib
keladi. M asalan, tebranish chastotasi 30 s am plitudasi 0,25 mm b o ‘lsa
o ‘rtacha 51фат511 tezligi 3 mm ni tashkil etadi.
Fretting korroziya jarayonining boshlanish fazasining sodda chiz-
masi quyidagicha: o ‘zgaruvchan kuchlanishlar ta ’sirida yuzalarning
deform atsiyalanishi va siljishi-karroziya
oksidli va boshqa pardalar-
ning buzilishi — sof met alining ochilishi va m ahalliy yopishish
m anbalarini buzilishi va ochilgan joylarga kislorodning adsorblanish-
oksidlanishi va h.k.
Siljish aplitudasi 2 mm dan kattalashsa fretting korroziya jara-
voni amalga oshm asdan oddiy yeyilish jarayoni boshlanadi.
Fretting korroziya tig‘iz shlitsali va ponali, boltli va parchin mixli
birikm alarda, m uftalarda, kanat, ressor va prujina, saqlash klapanlari
va sozlagichlari, kulachokli va sharnirli m exanizm lar
kabi konstruk-
siyalarda tutash detallarning o'zgaruvchan yuklam a ostida deform at-
siyalanishi natijasida yuz beradi.
Fretting korroziya tutash yuzalarda m ahalliy siyqalanish, yopi-
shish, uzilish va o'yilish kabi «yaralar» tarzida ham da yeyilish m ahsu-
lotining kukunsim onligi bilan nam oyon b o ‘ladi. Fretting korroziya
oqibatida shikastlangan joylar kuchlanish konsentratorlariga aylanib,
detaining chidam lilik chegarasini pasaytiradi, ortiqcha tirqishlar hosil
b o ia d i, tig'izlik b o ‘shashadi, sirt g‘adir-budirligi ortadi,
qism da
tiqilish ro‘y berishi m umkin.
3.6.2. FR E T T IN G - KORROZIYA NING R IV O JL A N IS H IG A
TA’S IR ETU VCHI O M ILLA R
Fretting-korroziyadan yeyilish m exanizm ining sodda k o ‘rinishi
3.8-rasm da k o ‘rsatilgan. D etallar dastlab yuzalardagi b a ’zi bir nuqta
(3)lar bilan tutashadi (1). Titrash natijasida amaldagi kontakt zona-
dagi oksidli pardalar buziladi, unchalik katta b o ‘lm agan kovaklar
hosil bo'ladi (II) va ketsin kattalashadi va birlashib bitta yirik kovak
hosil qiladi (III). K atta kovakda oksidlangan m etall zarralaridan
bosim ortib yoriqlar hosil b o ia d i. Oksid zarralari abraziv tarzida ta ’sir
etadi. Bosim va ishqalanish kuchining oshishi
natijasida tem peratura
ko'tariladi va oq rangli qattiq strukturalar hosil bo'lishi boshlanadi.
Fretting-korroziyani rivojlanishiga nisbiy siljish am plitudasi va
chastotasi, nisbiy yuklam a va yuklanish sikllari soni, tashqi m uhit va
moy ham da ishqalanish yuzasidagi tem peratura kabi k o 'p om illar
ta ’sir etadi. Fretting-korroziya nisbiy siljish am plitudasi juda kichik
(8-10~
7
m m ) bo'lgandayoq boshlanishi m um kin. Y a’ni yeyilish m ah-
sulotlari ishqala nish yuzalari orasida tebranib turishiga yetarli
am plituda b o ‘lsa kifoya. Am plituda ortishi bilan yeyilish jadallashadi.
M asalan, p o ‘lat sirtlarda siljish 0,10—0,15 mm b o ‘lganda yeyihsh
tezligi m aksimal qiymatga yetadi. Shuni e ’tiborga
olish lozimki fret-
ting-korroziyaga uchragan tutash yuza kattalashishi oqibatida fret-
ting-korroziyalanish jadallashadi.
