VA YEYILISH
M uhit tem peraturasi 0°C -(-150°C )
b o ‘lsa past,
(-1 5 0 °C )-
(-272,85°C) b o ‘lsa kriogen va -272,85°C dan oz b o'lsa o ‘ta past deb
ataladi.
Kriogen texnikasini rivojlanishi natijasida past tem peraturalarda
ishlovchi ishqalanish qismlari m untazam ko ‘payib borm oqda. Bularga
kriogen suyuqliklar nasosi valining yon va radial to ‘siqchalari, o ‘ta
o ‘tkazuvchan rotorli elektr generatorlarining to'sqichlari, geliyli sovi-
tish m ashinalaridagi porshen to'siqchalari va h.k. m isol keltirish
mumkin. B unday sharoitlarda aksariyat uglerodli p o ‘latlar va hajmiy
m arkazlashgan kubik panjarali m etallar (Fe, C r, M o, Та, W)
m o ‘rtliklari tufayli parchalanishga moyilligi sababli q o ‘llanilm aydi.
Past tem peraturalarda qirra m arkazlashgan kubik panjarali m etallar
(Ae, N i, Ph, Ci, Az) yoki geksogonal zich taxlangan panjarali (Ti,
Z n, Mg, Co) m ateriallam i q o ‘llash tavsiya etiladi.
Bundan tashqari, -45°C ga qadar ish haroratida toblangan va
b o ‘shatilgan kam legirlangan mayda donali m antensit strukturali ferrit
p o ‘latlar, -200°C gacha austenilti strukturali zanglam as p o ‘latlar -
240°C gacha tem peraturada singuvchi m artensitli nikelli p o ‘latlardan
foydalanish m um kin. Odatda, past tem peraturada ishlovchi ishqala
nish qism ining h ar ikki detali zanglamas b o ‘ladi. (40X, GVL, 12X,
18N, 9T) va uglegrafitdan tayyorlanadi. Shuningdek, grafitli ishqa
lanish juftligi yoki azot va suyuq vodorodli m uhitda grafit bilan
1 0
‘yintirilgan neilon, ftoroplast, alum in, yoki polim erlar ham q o ‘lla~
r.iladi. U lard an o ‘ta past tem peraturada ishlaydigan sharikli podship-
niklari seperatorlari tayyorlanadi. Past tem peraturada ishlaydigan
sirpanm a podshipniklar tekis b o ‘lib, P
- 6 8
va A K -80 polim erlari, kap
ron, shisha, to id irilg a n kapron va ularning m olibdan disulfidi bilan
kom pozitsiyalaridan tayyorlanadi.
Past
tk
tem peraturali qism larda maxsus suyuq m oylar kam ishla-
tilishi m um kin. M asalan, krem niy organikli N3 (fyX 100°C) uglevo-
dorodli siatim -205 (fy<-50°C) va konsistentli siatim-221 (^< -100°C )
moylari qo‘llaniladi. H arorat
-45°C dan -185°C gacha b o ‘lsa suyuq
ftorli poliefir asosli m oylash m ateriallari yaxshi natija beradi.
Kriogenli suyuq azot va vodorod m uhiti haroratlari sharoitida
ishqalanish yuzalaridagi oksid pardalari tezda yo‘qolib tutash yuza-
larining yopishib qolishga moyilligi ortadi. Suyuq kislorodli m uhitda
m etallarning ishqalanishi yuzalarning kuchli korroziyalanishi bilan
birga kechadi. Shuningdek, gazsimon fazali m uhit hosil bo'lib kavi-
tatsiya jarayoni yuzaga kelishi va yuzaning yem irilishi ro‘y berishi
m um kin.
Ayniqsa, past tem peraturali vakuumli m uhitda ishqalanish qism
m ateriallari uchun eng og‘ir sharoit hisoblanadi.
3.6. FR ETTIN G -K O R R O ZIY A VA UNGA Q A R SH I KURASH
3.6.1. FR ETTIN G -K O R R O ZIY A H O S IL B O ‘L IS H I
Fretting korroziya (inglizcha fret-kem irish m a’nosini anglatadi)-
ishqalanish yuzasining korrozion-m exanik yeyilishi b o ‘lib kichik
am plitudali nisbiy tebranm a harakat sharoitida sodir b o iis h i, yeyilish
m ahsuloti asosan m etall oksididan iboratligi, shikastlanish amaliy
tutash joylarda mujassamlashtirilganligi, siljish am plitudasi o ‘ta ki
chik (
0
,
0 2 - 1
mm) kattalikda bo‘lganligi uchun yeyilish m ahsulot-
larini ishqalanish zonasidan chiqarib qayta tashlanishi qiyinligi
jihatidan oddiy yeyilishlardan farq qiladi. Tutash detallarning teb-
ranishi ular orasida o ‘zaro nisbiy sirpanish mikro siljishlarga olib
keladi. M asalan, tebranish chastotasi 30 s am plitudasi 0,25 mm b o ‘lsa
o ‘rtacha 51фат511 tezligi 3 mm ni tashkil etadi.
Fretting korroziya jarayonining boshlanish fazasining sodda chiz-
masi quyidagicha: o ‘zgaruvchan kuchlanishlar ta ’sirida yuzalarning
deform atsiyalanishi va siljishi-karroziya oksidli va boshqa pardalar-
ning buzilishi — sof met alining ochilishi va m ahalliy yopishish
m anbalarini buzilishi va ochilgan joylarga kislorodning adsorblanish-
oksidlanishi va h.k.
Siljish aplitudasi 2 mm dan kattalashsa fretting korroziya jara-
voni amalga oshm asdan oddiy yeyilish jarayoni boshlanadi.
Fretting korroziya tig‘iz shlitsali va ponali, boltli va parchin mixli
birikm alarda, m uftalarda, kanat, ressor va prujina, saqlash klapanlari
va sozlagichlari, kulachokli va sharnirli m exanizm lar kabi konstruk-
siyalarda tutash detallarning o'zgaruvchan yuklam a ostida deform at-
siyalanishi natijasida yuz beradi.
Fretting korroziya tutash yuzalarda m ahalliy siyqalanish, yopi-
shish, uzilish va o'yilish kabi «yaralar» tarzida ham da yeyilish m ahsu-
lotining kukunsim onligi bilan nam oyon b o ‘ladi. Fretting korroziya
oqibatida shikastlangan joylar kuchlanish konsentratorlariga aylanib,
detaining chidam lilik chegarasini pasaytiradi, ortiqcha tirqishlar hosil
b o ia d i, tig'izlik b o ‘shashadi, sirt g‘adir-budirligi ortadi, qism da
tiqilish ro‘y berishi m umkin.
3.6.2. FR E T T IN G - KORROZIYA NING R IV O JL A N IS H IG A
TA’S IR ETU VCHI O M ILLA R
Fretting-korroziyadan yeyilish m exanizm ining sodda k o ‘rinishi
3.8-rasm da k o ‘rsatilgan. D etallar dastlab yuzalardagi b a ’zi bir nuqta
(3)lar bilan tutashadi (1). Titrash natijasida amaldagi kontakt zona-
dagi oksidli pardalar buziladi, unchalik katta b o ‘lm agan kovaklar
hosil bo'ladi (II) va ketsin kattalashadi va birlashib bitta yirik kovak
hosil qiladi (III). K atta kovakda oksidlangan m etall zarralaridan
bosim ortib yoriqlar hosil b o ia d i. Oksid zarralari abraziv tarzida ta ’sir
etadi. Bosim va ishqalanish kuchining oshishi natijasida tem peratura
ko'tariladi va oq rangli qattiq strukturalar hosil bo'lishi boshlanadi.
Fretting-korroziyani rivojlanishiga nisbiy siljish am plitudasi va
chastotasi, nisbiy yuklam a va yuklanish sikllari soni, tashqi m uhit va
moy ham da ishqalanish yuzasidagi tem peratura kabi k o 'p om illar
ta ’sir etadi. Fretting-korroziya nisbiy siljish am plitudasi juda kichik
(8-10~
7
m m ) bo'lgandayoq boshlanishi m um kin. Y a’ni yeyilish m ah-
sulotlari ishqala nish yuzalari orasida tebranib turishiga yetarli
am plituda b o ‘lsa kifoya. Am plituda ortishi bilan yeyilish jadallashadi.
M asalan, p o ‘lat sirtlarda siljish 0,10—0,15 mm b o ‘lganda yeyihsh
tezligi m aksimal qiymatga yetadi. Shuni e ’tiborga olish lozimki fret-
ting-korroziyaga uchragan tutash yuza kattalashishi oqibatida fret-
ting-korroziyalanish jadallashadi.
|
