Qarshi davlat universiteti international scientific and practical conference on algorithms and current problems of programming

391 
Modellashtirish
- bilish obyektlari (fizik hodisa va jarayonlar)ni ularning modellari 
yordamida tadqiq qilish mavjud predmet va hodisalarning modellarini yasash va 
o‘rganishdir. 
Dasturlash
– kompyuterlar va boshqa mikroprotsessorli elektron mashinalar uchun 
dasturlar tuzish, sinash va oʻzgartirish jarayonidan iborat. Odatda dasturlash yuqori 
saviyali dasturlash tillari (
Delphi, Java, C++, Python)
vositasida amalga oshiriladi [3]. Bu 
dasturlash tillarining semantikasi odam tiliga yaqinligi tufayli dastur tuzish jarayoni ancha 
oson kechadi. Ma’lumki, kompyuterda biror masalani hal qilish uchun avval uning modeli 
va algoritmi tuziladi, so‘ng mazkur algoritm ma’lum bir qonun-qoidalar asosida kompyuter 
tushunadigan tilda ko‘rsatma va buyruqlar shaklida yoziladi. Hosil bo‘lgan kompyuter 
tushunadigan tildagi matn dastur matni, algoritm esa dastur deb ataladi. 
Dasturlash tillarini shartli ravishda quyidagi 
uch
guruhga ajratish mumkin: 

quyi darajadagi dasturlash tillari; 

o‘rta darajadagi dasturlash tillari; 

yuqori darajadagi dasturlash tillari. 
Delphi (o‘qilishi Delfi)
qadimgi dunyoda mashhur bo‘lgan avliyo yashagan ibodatxona 
joylashgan grek shaharchasining nomi bo‘lib, u avliyo kabi bu dasturlash muhiti ham 
ko‘pchilik orasida juda mashhur bo‘lib ketgan. Uning qariyb chorak asr mobaynida 25 ta 
varianti yaratilgan bo‘lib, ular quyidagi uchta guruhga ajratiladi: 
1.
 
Delphi 1 – Delphi 8 (1995-2003 yillar); 
2.
 
Delphi 2005 – Delphi 2010 (2005-2009 yillar); 
3.
 
Delphi XE 1 – Delphi XE 10 (2010-2017 yillar). 
Ularning barchasida asosiy (ba’zan yagona) dasturlash tili Object Pascal bo‘lsada, 
ko‘pchiligida C++, Assemblerda, oxirgi variantlarida Javada, ba’zi versiyalarida hatto PHPda 
ham dastur yozish mumkin. Oxirgi versiyalari Windows ilovalari bilan birga Android va IOS 
ilovalarini ham yaratish imkonini beradi [5]. 
Delphi dasturida test yaratish uchun quyidagi amallarni bajaramiz. Delphi dasturi ishga 
tushirilganda avtomatik Form1 nomli yangi forma hosil qiladi. Forma xususiyatlari 
Object 
Inspector
oynasida to‘g‘rilanadi. Masalan 
Captions
bandida forma sarlavhasini 
“
Test dasturi
”
deb o‘zgartirish mumkin. Test dasturini yaratish uchun formaga 
Win32
tabshetida 
joylashgan 
PageControl
joylashtiriladi (1-rasm). 
PageControl
oynaning to‘liq pastki qismini 
qoplab turishi uchun 
Object
Inspektor
oynasining 
Align
bandidan 
alBottom
tugmasi 
tanlanadi. 
1-rasm. Delphi dasturida test yaratish. 
 
PageControl
ustiga sichqonchaning o‘ng tugmasini bosib, 
New Page
tanladi. Natijada 
PageControl
da bitta tabshet paydo bo‘ladi. 
Object TreeView
oynasidan 
TabSheet1
tanlanib, 
Scroll Box 
Tabshetlar 
Object 
Inspektor 
oynasi

392 
Object Inspektor
oynasining 
Captions
bandiga “
Test
” deb yoziladi. Bu ishni yana bir marta 
takrorlab “
Yordam
” nomli ikkinchi tabshet hosil qilinadi. Ikkinchi tabshet test haqida 
ma’lumot yozish uchun kerak bo‘ladi. Formaga 
Standart
tabshetidan bitta 
Label
joylashtiriladi. 
Label
belgilangan holda, 
Object Inspektor
oynasining 
Captions
bandiga test 
nomi kiritiladi (2-rasm). 
2-rasm. PageControlga ikkita tabshet va Label joylashtirish. 
 
Additional
tabshetidan bitta 
ScrollBox,
PageControl
ichiga joylanadi. Bu 
ScrollBox
test 
savollari ko‘payib ketgan paytda vertikal suzuvchi oyna hosil qilish uchun kerak. 
ScrollBox
belgilangan holda 
Object
Inspektor
oynasidan 
Align
bandi 
alTop
tanladi. Savollar blankini 
joylashtirish uchun 
Standart
tabshetidan 
RadioGroup,
ScrollBox
ichiga joylashtiriladi. 
RadioGroup
belgilanib 
Object
Inspektor
oynasining 
Caption
bandiga test savol kiritiladi. 
Items
bandiga javoblar to‘rtta satrga kiritiladi (3-rasm). 
3-rasm. RadioGroup joylashtirish. 
Bu yerda to‘g‘ri javoblar qaysi variantda berilayotganiga e’tibor qaratish talab etiladi va 
ularni oddiy bloknotga qayd qilib borish kerak. Masalan: ((1,0,0,0),(0,0,1,0)) mana bunday 
ko‘rinishda. Bu yerda birinchi to‘rttalik birinchi savolni, har bittta bir va nollar esa 
variantlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanini bildiradi. Berilgan misolda ikkita savol va 
birinchi savolga birinchi variant to‘g‘ri, ikkinchi savolga uchinchi variant to‘g‘ri ekani 
ko‘rsatilgan. Demak, shu tartibda barcha savollarni joylab bo‘lgach Standart tabshetidan 
bitta Button va Label joylashtiriladi. Tugma ustiga sichqoncha tugmasi ikki marta bosiladi. 
Ochilgan Unit1.pas oynasiga quyidagicha kod kiritiladi. 
ball:=otv[1,radiogroup1.ItemIndex]+otv[2,radiogroup2.ItemIndex]; 
label2.Caption:=‘Sizning bahoyingiz’+IntToStr(ball); 
Bu yerda ikkita savol uchun kod yozilgan. Agar savollar soni ko‘p bo‘lsa har bir savol 
uchun bitta otv[N,radiogroupN.ItemIndex] qo‘shib boriladi. 
Bu koddan yuqoriroqda
var 
Form1: TForm1;
dan keyin
ball:integer; 
type answers=array[1..2,0..4] of byte; 
const otv:answers=((1,0,0,0),(0,1,0,0)); 
kodini kiritish kerak. Bu yerda massiv ikkita savol va har bir savol uchun to‘rtta 
variantga moslangan. Yordam tabshetiga Label joylashtirib testga qisqacha izoh yozish ham 
mumkin. 

Download 15,84 Mb.