603
С
5
fraksiyasi 20…30 % izoamilenlarni o‗z ichiga oladi. TAME ni benzinga
kiritish tovar avtobenzinlarining bug‗lanishi bo‗yicha talabni bajarishga yordam
beradi.
Dimetil efir (DME) oxirgi yillarda ekologik toza, juda istiqbolli
gazballonli dizel yoqilg‗isi sifatida qaralmoqda.
Uning asosiy fizik-kimyoviy xossalari: 15.7-jadval
Hozirgi vaqtda, freonlar o‗rniga aerozollar olishda to‗ldiruvchi sifatida
ishlatiluvchi DME ni sanoat miqyosida ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yilgan.
Daniyada avtobuslarni dizel yoqilg‗isidan
foydalanilib uzoq vaqt dala
sinovlaridan o‗tkazilgan. DME ning eng asosiy afzalliklari bu yuqori setan
soni,toza chiqindini ta‘minlovchi past qaynash harorati, yengil «sovuq»
qo‗shilish (yoqilish, ishga qo‗shilish) va dizellarning uzoq vaqtli ta‘mirlashlar
oralig‗i. DME ning sanoat ishlab chiqarilishi bizga ma‘lum bo‗lgan tabiiy gaz,
qattiq yoqilg‗ilar yoki og‗ir neft qoldiqlarini bug‗ kislorodli gazlashtirish
mahsulotlarini – sintez-gaz (СО + СО
2
+ Н
2
) dan olinadigan metanol
degidratatsiyasining katalitik reaksiyalarini amalga oshirishga asoslangan.
Bugungi kunda qazib olinadigan neftning tarkibidagi yo‗ldosh
gazlarni qayta
ishlash asosida suyuq uglevodorodlarni olish texnologiyasi murakab
hisoblanadi. Gaz mahsulotlarni uzoq masofaga tashishda transport muammolari
mavjuddir. NYGlar suyuqlikka aylantirilganda uning hajmi 600 martaga
qisqaradi, lekin gazni minus -162
0
С gacha sovitish zarur bo‗ladi. Gazni qayta
Setan soni
55.60
Zichlik Ged
0,66
…°C, bosimlarda qaynash harorati:
1 atm
-23,7
5 atm
21,5
8 atm
38,3
10 atm
46,4
Kritik harorat
127
Kritik bosim
52,6 atm
O‗z-o‗zidan uchqunlanish harorati
235 °С
604
ishlash texnologiyasi katta kapital xarajatlarni talab qiladi,
buning uchun
murakkab qimmat kriogen texnikasi va texnologiyasi, termik chidamli sig‗im va
tashish uchun maxsus transport talab qilinadi. Bundan tashqari uni montaj qilish
uchun amalda tuman yaqinida yaratilgan infratuzilma mavjud bo‗lishi kerak.
Neftning tarkibidagi yo‗ldosh gazlar energetika va kimyo sanoati uchun
muhim xomashyo hisoblanadi. Ammo uning tarkibining beqarorligi va katta
miqdordagi aralashmalarning mavjudligi energiya generatsiyada foydalanishda
qiyinchilik tug‗diradi, gazni tozalashda qo‗shimcha mablag‗larni sarflanishiga
to‗g‗ri keladi. Kimyo sanoatida yo‗ldosh
gazdan plastik massa, kauchuk,
aromatik uglevodorodlarni, yuqori oktanli yoqilg‗i qo‗shmalarini va
suyultirilgan uglevodorod gazlarini ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Yo‗ldosh gazlarni utilizatsiya qilishning mavjud bo‗lgan usullari:
yer bag‗ridagi qatlam bosimini oshirish uchun haydash yoki yer ostida saqlash;
neft konnining etiyoji uchun elektr energiyasi ishlab chiqish va isitish tizimida
foydalanish; **
yirik elektrstansiyalarda isitish uchun katta hajmda foydalanish;
gazni qayta ishlash zavodlarida qayta ishlash.
Neftning tarkibidagi yo‗ldosh gazlarni eng samarali usullariga –
gazni
qayta ishlash asosida quruq benzinli gazni olish, keng fraksiyali yengil
uglevodorodlarni, suyultirilgan gazlarni va barqaror gazli benzinni olish
hisoblanadi. Konlarda gazning debiti kichik bo‗lganda integrlangan infratuzilma
mavjud bo‗lmaganda generatsiya qoladi. Bunda holda amalga gazni qayta
ishlash texnologiyalari
kattalik qiladi, shuning uchun undan NYG qayta
ishlashda foydalaniladi.
Saqlash, tashishdagi xarajatlarni kamaytirishda yo‗ldosh neftli gazlardan
samarali foydalanishda eng rentabelli foydalanish NYGlarni qayta ishlash
asosida suyuq uglevodorodlarni va motor yoqilg‗isini olish hisoblanadi.
Gazdan suyuq uglevodordlarni olishda klassik texnologiyadan ikki
bosqichda o‗tkaziladi va gazni qayta ishlash asosida sintez-gaz (vodorodning
aralashmasi, uglerod oksidi va uglerod ikki oksidi) olinadi,
natijada suyuq
605
uglerodli mahsulot sintez qilinadi. Sintez-gazdan suyuq mahsulotlarni olish
jarayoniga Fisher-Tropsh deyiladi [1].
Boshlang‗ich bosqichda to‗liq bo‗lmagan oksidlantirish jarayonida
metandan reaksiya bo‗yicha sintez – gaz olinadi:
2СН
4
+ О
2
→
2СО + 4Н
2
+ 16,1 kkal.
Reaksiyada katalizatorlar qatnashadi va issiqlik ajralib chiqadi, qarshi
holatda esa metan is gazigacha va suvda yonadi. Reaksiyada metan suv bug‗lari
bilan o‗zaro reaksiyalanib yuqori haroratda (800 - 900°C)
va bosim ostida
katalizator (№-A1203) bilan olib boriladi:
СН
4
+ Н
2
О
→
СО + ЗН
2
— 49 kkal;
Yoki is gazi bilan:
СН
4
+ СО
2
↔
2СО + ЗН
2
— 60 kkal.
Bu reaksiyalar issiq yutilishi bilan olib boriladi. [3]
Sintez – gazidan katalizatorli metanol yuqori haroratda va bosim ostida
reaksiyalanib olinadi (Fisher-Tropsh jarayoni).
СО + 2Н
2
↔
СН
3
ОН.
Bu texnologiya yaxshi ishlangan bo‗lib, gazni suyuq uglevodorodlarga
aylantirishda klassik texnologiya asosida zavodlarda qo‗llaniladi. Shu
texnologiya asosida Qatarda Оruх ―GTL‖ (―Sasol‖) va Pearl ―GTL‖ (―Shеll‖)
zavodlari qurilgan [8]. Respublikamizda quriladigan ―GTL‖ zavodi ham shu
texnologiya asosida ishlaydi.
