15.6.Neftni qayta ishlash zavodlarining (NQIZ) qisqa tavsifi va
klassifikatsiyasi
Neftni qayta ishlash zavodi asosiy neft texnologik jarayonlar (qurilmalar,
sexlar, bloklar), shuningdek sanoat korxonasining normal ishlashini
ta‘minlovchi yordamchi va xizmat ko‗rsatuvchi xizmatlarning (tovar-xomashyo,
mexanik-remont sexlari, KIPA sexi, bug‗-, suv-, va elektr ta‘minoti, sex va
zavod laboratoriyalari, transport, yong‗in va gaz qutqaruv bo‗linmalari,
medpunktlar, oshxonalar, dispetcher xizmati, direksiya, kadrlar, moliya,
606
ta‘minot, buxgalteriya bo‗limlari va boshqalar) jamlanmasidir. NQIZ larning
maqsadli vazifasi – talab qilingan hajmda va assortimentda yuqori sifatli neft
mahsulotlari va neftkimyosi uchun xomashyolarni (oxirgi yillarda iste‘mol
tovarlarini ham) ishlab chiqarishdir.
Zamonaviy neftni qayta ishlash korxonalari NQIZ lar va ularni tashkil
qiluvchi texnologik jarayonlarning katta (yiliga million tonnalar bilan
hisoblanuvchi) quvvati bilan tavsiflanadi. Shu sababli, NQIZ larda texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirish darajasiga, uskuna va texnologiyalarning
ishonchli va xavfsizligiga, xizmat ko‗rsatuvchi xodimlarning malakasiga talab
juda yuqoridir.
NQIZ lar quvvati juda ko‗p omillarga, avvalo u yoki bu iqtisodiy
hududning neft mahsulotlari iste‘mol qilinishiga bo‗lgan talabi, xomashyo va
energiya resurslarining mavjudligi, transport tashuvlari masofasi va shunga
o‗hshash korxonalarning yaqinligi kabi omildarga bog‗liq bo‗ladi.
Hammaga ma‘lumki, katta korxonalar kichiklariga nisbatan iqtisodiy
samaradorroq bo‗ladi. Katta NQIZlar katta quvvatli yuqori avtomatlashtirilgan
texnologik qurilmalarni va xomashyo, suv va yer resurslaridan samarali
foydalanish va solishtirma kapital va foydalanish xarajatlarni sezilarli
kamaytirish uchun katta hajmli apparatlar va uskunalar bazasida aralash ishlab
chiqarishlarni o‗rnatish uchun yaxshi shart-sharoitlarga ega bo‗ladi.Ammo
neftni qayta ishlovchi (va neft kimyo) korxonalarining haddan tashqari
konsentratsiyalashishi ularning quvvati o‗sishiga proporsional ravishda
tashuvlar radiusi, qurilish vaqti davomiyligi oshadi, asosiy yo‗l qo‗yib
bo‗lmaydigani NQIZ ichida va atrofida ekologik holat yomonlashadi.
NQIZ larning o‗ziga xos farqli jihati bitta dastlabki neft xomashyosidan
turli hil mahsulotlar olinishidadir. NQIZ neft mahsulotlari assortimenti odatda
yuzlab nomlar bilan sanaladi. Ko‗pchilik texnologik jarayonlarda faqatgina
komponentlpr yoki yarim tayyor mahsulotlar olinadi. Oxirgi tovar mahsulotlari,
odatga ko‗ra, ushbu NQIZda ishlab chiqarilgan, shuningdek qo‗shimcha bir
necha komponentlarni kompuandirlash yo‗li bilan olinadi. Bu NQIZ tarkibida
607
xomashyo, mahsulot va energetik oqimlar bo‗yicha juda murakkab
aloqadorlikdagi turli hil texnologik jarayonlar jamlanmasiga ega bo‗lish
zaruratini keltirib chiqaradi.
Neftni qayta ishlash korxonasi chiqaradigan neft mahsulotlari
asortimentiga bo‗yicha quyidagi guruhlarga (profillarga) klassifikatsiyalash
qabul qilingan:
1.yoqilg‗i profilidagi NQIZlar;
2.yoqilg‗i-moy profilidagi NQIZlar;
3.yoqilg‗i-neftkimyo (neftkimyokombinat) profilidagi NQIZlar;
4.yoqilg‗i-moy-neftkimyo (neftkimyokombinat)profilidagi NQIZlar.
Yuqorida sanab o‗tilgan neftni qayta ishlash korxonalari orasidan yoqilg‗i
profilidagi NQIZlar eng ko‗p tarqalgan, chunki motor yoqilg‗ilarini iste‘mol
qilish va ishlab chiqarish hajmi bo‗yicha yog‗lovchi moylar kabi, neftkimyo
sintezi maxsulotlari ham sezilarli ustunlikka ega. Tabiiyki, neft xomashyosini
kompleks qayta ishlash tor ixtisoslashgan qayta ishlashga, masalan toza
yoqilg‗iga nisbatan iqtisodiy samaradorroq.
NQIZlarning quvvati va neft mahsulotlarining assortimenti qatorida neftni
qayta ishlash chuqurligi NQIZlarning muhim ko‗rsatgichi hisoblanadi.
Neftni qayta ishlash chuqurligi (NQICH) – xomashyodan foydalanish
samaradorligini xarakterlovchi ko‗rsatgichdir. NQICH qiymatiga ko‗ra NQIZ
ning ikkilamchi jarayonlarga boyligi va neft mahsulotlarini chiqarish tuzilmasi
haqida bilvosita fikr yuritish mumkin. Bundan anglashiladiki, ikkilamchi
jarayonlarning yuqori ulushiga ega NQIZlar xomashyoning har bir tonnasidan
neft qoldiqlariga nisbatan, katta miqdorda, o‗z navbatida neftni yanada
chuqurroq qayta ishlash uchun qimmatli neft mahsulotlari ishlab chiqarishda
katta imkoniyatga ega bo‗ladi.
Butun dunyo neftni qayta ishlash tajribasida hanuzgacha bu
ko‗rsatgichning umumiy qabul qilingan va bir ma‘noni anglatuvchi ta‘rifi
mavjud emas.
Chet mamlakatlarda neftni qayta ishlash chuqurligi asosan neftdan rangli
608
neft mahsulotlari chiqishining umumiy miqdorini aniqlaydi, ya‘ni neftning
yoqilg‗ili qayta ishlash chuqurligini nazarda tutadi.
Neftni qayta ishlash chuqurligini tenglama ko‗rinishida ifodalanishi bir
muncha shartli bo‗lib, ishlov berilmagan qoldiqning, shu jumladan qozonxona
yoqilg‗isining chiqishi, faqatgina qayta ishlash texnologiyasiga emas, balki, bir
tomondan neftning sifatiga, boshqa tomondan esa – neft qoldig‗i qozonxona
yoqilg‗isi yoki bitum ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida, kema yoki
gazturbina uchun neft yoqilg‗isi va h.k sifatida qanday ishlatilishiga bog‗liq.
Shunday qilib, tarkibi 95,7% rangli yoqilg‗i bo‗lgan, yengil markovskoy neftini
faqatgina atmosferali haydash yo‗li bilan chuqur bo‗lmagan qayta ishlashda
QICH 90%dan ko‗proqni, xuddi shu vaqtda rangli yoqilg‗ilar miqdori 43%
bo‗lgan, arlan neftini gudrongacha qayta ishlashda bu ko‗rsatgich 70%dan
kamroqni tashkil etadi.
Ushbu mulohazalardan kelib chiqib, QIChni 350°С dan yuqori haroratda
qaynovchi neft fraksiyalaridan (ya‘ni mazutdan) faqatgina ikkilamchi jarayonlar
(gidrokreking, katalitik kreking va h.k.) orqali olinadigan rangli neft
mahsulotlari miqdori bo‗yicha xarakterlash taklif etilgan.
Ushbu usulga ko‗ra neftni atmosferali haydash bilan qayta ishlash qayta
ishlash chuqurligining nolinchi qiymatiga to‗g‗ri keladi.
Neftni zamonaviy qayta ishlashda NQIZlarni ikki turga (QIChning
cheklovchi chegaralarini ko‗rsatmagan holda) ajratish qabul qilingan: neftni
chuqur va chuqur bo‗lmagan qayta ishlovchi. Bunday klassifikatsiyalash
yetarlicha informativ emas, ayniqsa neftni chuqur qayta ishlovchi turdagi
NQIZlarga nisbatan: uning tarkibiga aynan qaysi ikkilamchi jarayon kirishi
noma‘lum.
Neftni qayta ishlashni chuqurlashtirish usuliga ko‗ra neftni qayta ishlash
zavodiga qo‗yidagi ta‘rifni berish mumkin: NQIZ - neftning distillyat
fraksiyalarini, va qoldiq konsentratsiyalarini (mazut, gudron, chuqur vakuumli
haydaladigan og‗ir gudron, asfalt, koks va x.k.largacha) ajratib olish, tarkibini
yaxshilash va fizik-kimyoviy ishlov berish ketma-ket (bosqichma-bosqich)
609
amalga oshiriladigan texnologik jarayonlar jamlanmasidir. Ushbu belgilariga
ko‗ra NQIZlarni quyidagi to‗rt turga klassifikatsiyalash mumkin:
1)
chuqur qayta ishlamaydigan NQIZ (NGP);
2)
chuqurlashtirilgan qayta ishlovchi NQIZ (UPN);
3)
chuqur qayta ishlovchi NQIZ (GPN);
4)
qoldiqsiz qayta ishlovchi NQIZ (BOP).
Turlihildagi NQIZlarda qayta ishlangan neftlardan foydalanishning
samaradorliligi haqida. jadvalda keltirilgan
ma‘lumotlarga ko‗ra xulosa qilish mumkin. Qayta ishlanadigan neft
xomashyosi
sifati
NQIZ
texnologik
tuzilishi
va
texnik-iqtisodiy
ko‗rsatgichlariga katta ta‘sir ko‗rsatadi.
Oltingugurtli va yuqori oltingugurtli, ayniqsa ularni qaytai shlashda
NQIZlarning tarkibni yaxshilovchi jarayonlarga boy bo‗lishini talab etuvchi
smola-asfalten moddalari miqdori ko‗p bo‗lgan neftlarga nisbatan, kam
oltingugurtli varantli aralashmalar potensiali yuqori bo‗lgan yengil neftlarni
qayta ishlash osonroq va samaraliroq. Past navli neftlarni qayta ishlashdagi
ortiqcha xarajatlar ularning past narxi bilan kompensatsiyalanishi kerak.
Dizel yonilg‗isining benzinga (DT : B) nisbati ham NQIZlarning muhim
ko‗rsatgichlaridan biridir. Chuqur qayta ishlamaydigan NQIZlarda bu nisbat
tartibga solinmaydi va qayta ishlanadigan neft tarkibidagi bunday
| 