Nazorat qilish va hisobga olish vazifalari
39
har bir yakunlangan mavzu bo‘yicha talabalarning faoliyati to‘g‘risida
xulosa chiqarish;
o‘rtacha arifmetik ma’lumotlarga tayanibgina talabalarning o‘zlashtirish
darajasini baholamaslik;
talabalarning mavjud bilimlariga aniq, batafsil ma’lumot (tavsif) berish
uchun ularning bir necha o‘quv yilidagi statistik o‘zlashtirish ma’lumotlarga
asoslanib tahlil etish.
Demak, o‘zlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, o‘qitish,
tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi:
Ta’lim vazifasi talabalarning bilimini tekshirishda aniq ko‘rinadi. Yangi
mavzuni mustahkamlash jarayonida yoki uy vazifalarini tekshirishda talabalarning
o‘tilgan mavzuni takrorlashga, ular uchun tushunarsiz bo‘lgan ma’lumotlarni bilish
olishlariga imkon tug‘iladi. Chunki guruhdagi boshqa talabalar javob berayotgan
talabaning fikrlarini diqqat bilan tinglashadi va avval egallangan bilimlarni
mustahkamlab, qo‘shimcha ma’lumotlar bilan boyitishadi. O‘rtoqlarining javoblariga
qo‘shimcha qilishga yoki bilmay qolgan savollarga javob berishga shaylanish orqali
o‘rganilgan mavzuni aniqlashtirishga harakat qiladi.
Nazoratning tarbiyaviy ahamiyati shundan iboratki, talabalar tekshirishga
tayyor bo‘lish uchun mashg‘ulotlarni o‘z vaqtida tayyorlaydilar, bo‘sh vaqtlaridan
unumli foydalanishga harakat qiladilar, intizomga o‘rganadilar.
Shuningdek, tekshirish va baholash talabaning o‘z bilimlari va qobiliyatlarini
o‘zi mustaqil aniqlashiga ham yordam beradi. O‘zidagi kamchiliklarni ko‘ra olishga
va uni tugatish yo‘llarini izlashga ko‘maklashadi. Lekin talabaning bilimini
baholashda o‘qituvchi nohaqlikka yo‘l qo‘ysa, talaba bilan o‘qituvchi o‘rtasida
ziddiyat kelib chiqadi. Uy vazifalarining esa haddan ziyod ko‘p bo‘lishi ham
talabalarning yuzaki mashg‘ulot tayyorlashiga olib keladi.
Agar nazoratning o‘qitish va tarbiyalash vazifalari to‘g‘ri amalga oshirilsa,
shaxsning tafakkurini rivojlantirish hamda his-tuyg‘ulari va axloqiy sifatlarini
tarbiyalashga imkon tug‘iladi. Bu o‘z-o‘zidan nazoratning rivojlantiruvchi vazifasi
sanaladi.
O‘qituvchi mazkur vazifalardan xabardor bo‘lish asosida talabalarning
o‘zlashtirish darajasini hisobga olishni to‘g‘ri tashkil etadi.
Ta’lim natijalarini tekshirish va baholashga qo‘yiladigan talablar.
Talabalarning ta’lim natijalarini tekshirish va baholashga qo‘yiladigan pedagogik
talablar quyidagicha:
har bir talabaning o‘quv faoliyatini nazorat qilishni talab etadigan, guruh
yoki guruhning o‘quv ishi natijalari talabaning shaxsiy natijalarining o‘rnini
almashtirishga yo‘l bermaydigan nazoratning individual tavsifi;
40
nazoratni ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida: boshlang‘ich idrok
etishdan to bilimlarni amalda qo‘llashgacha bo‘lgan bosqichlarida talabalarning
o‘quv faoliyatlarining boshqa tomonlari bilan birgalikda olib borishning tizimliligi;
nazoratning o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini hal etadigan,
uni olib borishga talabalarni qiziqtiradigan turli shakllari;
o‘quv dasturining barcha qismlarini qamrab olgan, talabalarning nazariy
bilimlari, intellektual hamda amaliy ko‘nikma va malakalarini tekshirishdan iborat
nazoratning keng ko‘lamliligi;
talabalarni har jihatdan bilib olmasdan turib, o‘qituvchining xato xulosalar
chiqarish, sub’ektiv munosabatda bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi, shuningdek,
o‘zlashtirish natijalarini baholashda baho mezonlariga qat’iy rioya qilishni talab
etadigan nazoratning xolisligi;
har bir o‘quv moduli xususiyatlari, shuningdek, talabalarning shaxsiy
qobiliyatlarini hisobga olgan holda turli nazorat metodlarini tanlashning
tabaqalashganligi;
muayyan guruh (guruh) talabalarining o‘quv ishlarini nazorat qilishda
barcha o‘qituvchilar tomonidan qo‘yiladigan talablarning bir xil bo‘lishi belgilangan.
Yuqorida ko‘rsatilgan talablarga rioya qilish orqali nazoratning ishonchliligi
ortadi va o‘quv jarayonida o‘z vazifalarini hal qilishga imkon yaratiladi.
O‘quv faoliyati natijalarini hisobga olish turlari, shakl va metodlari.
Pedagogika fani talabaning o‘quv moduli bo‘yicha o‘zlashtirgan bilimlarini o‘z
vaqtida nazorat qilish va baholashning uchta vazifasi borligini alohida uqtiradi:
O‘zlashtirishni nazorat qilish va baholash natijalariga qarab davlat ta’lim
standartlari qanday bajarilayotganligi nazorat qilinadi va vazifalar belgilanadi.
Bilimlarni nazorat qilish va baholash natijasida talabalarda bilimlar yanada
kengayadi. Bu bilan ta’lim muassasalari oldida turgan ta’limiy maqsad bajariladi.
Ta’lim sohasida yaxshi natijalar yoshlar tarbiyasiga ham ta’sir ko‘rsatadi,
ularda ko‘tarinki ruh, o‘z kuchiga bo‘lgan ishonch va qiziqish paydo bo‘ladi. Shuning
uchun ham ta’lim natijalarini nazorat qilish va baholash ta’lim tizimining ajralmas
qismidir.
Ana shu vazifalardan kelib chiqib talabalar o‘quv faoliyatini hisobga olishning
bir qator shakl va metodlari asoslangan.
Har bir o‘quv moduli bo‘yicha talabaning o‘quv faoliyatini nazorat qilish va
baholash chorak yoki yarim yillik davomida muntazam ravishda olib boriladi va
quyidagi nazorat turlari orqali baholanadi:
joriy nazorat;
oraliq nazorat;
yakuniy nazorat.
Joriy nazorat – bu ta’lim jarayonida talabalar tomonidan o‘quv dasturida
belgilangan muayyan mavzularni o‘zlashtirilish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va
malakalari darajasini aniqlash, baholash shakli. Bu nazorat o‘qituvchi tomonidan
41
o‘tkazilib, talabalarning bilim darajasini aniqlash o‘quv modulining har bir mavzusi
bo‘yicha kundalik ballar qo‘yib borishni nazarda tutadi.
Oraliq nazorat talabalar tomonidan o‘quv materialining muayyan bob yoki
bo‘limlari bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash,
baholash shakli.
Yakuniy nazorat – talabalarning chorak yoki yarim yillik uchun belgilangan
o‘quv materiallari bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini
aniqlash, baholash shakli bo‘lib, o‘rganilgan mavzular bo‘yicha yozma, og‘zaki, test
shaklida o‘tkaziladi.
Talabalarning faoliyatini hisobga olish metodlari og‘zaki, yozma, test hamda
amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan bo‘lishi mumkin.
Og‘zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha
keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir.
Og‘zaki tekshirishning mohiyati shunda ko‘rinadiki, o‘qituvchi talabalarga
o‘rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, ularning o‘zlashtirish darajasini
aniqlaydi. Og‘zaki tekshirish talabalarning bilimlarini tekshirishni savol-javob usuli
asosida amalga oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda suhbat usuli deb ham atashadi.
Og‘zaki tekshirishda o‘qituvchi o‘rganilayotgan mavzuni alohida qismlarga ajratadi
va ularni har biridan talabalarga savollar beradi. Keng tarqalganligi va samarali
ekanligiga qaramay talabalarning bilimlarini nazorat qilish va baholashda og‘zaki
tekshirish ayrim kamchiliklarga ham ega. Chunonchi, uni qo‘llash jarayonida:
nisbatan ko‘p mehnat sarflanadi;
mashg‘ulot mobaynida 3-4 nafar talabanigina bilimini tekshirish mumkin.
Og‘zaki ommaviy tekshirish talabalardan og‘zaki so‘rash bo‘lib, ular guruhga
qaratilgan savollarga javob beradilar. Bunday tekshirishda javoblar qisqa bo‘ladi.
Mazkur so‘rash ko‘pchilik talabalarni nazorat qilishni ta’minlaydi va butun guruhni
faollashtiradi, ammo talabalarning nutqini o‘stirmaydi. Bunday nuqsonlar individual
so‘rashda ko‘zga tashlanmaydi. Ammo so‘rashning bu shaklida guruhdagi boshqa
talabalarning to‘laqonli ishlashlariga erishish juda qiyin.
Kombinatsiyalangan (tezlashtirilgan) tekshirishda o‘qituvchi bir necha talabani
bir vaqtda doskaga chaqiradi, biri og‘zaki javob beradi, 3-4 nafar talaba esa
kartochkalar bo‘yicha yozma ishni bajarishadi va hokazolar. Bu tekshirishning
murakkab usuli bo‘lib, o‘qituvchidan yetarlicha tajriba va diqqatlarini guruhdagi
hamma talabalarga taqsimlay bilishni talab qiladi.
Yozma tekshirish – talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat
qilish va baholashning eng samarali usullaridan biri bo‘lib, ularning ijodiy
qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki,
o‘qituvchi alohida mavzu yoki o‘quv dasturining ma’lum bo‘limini o‘tib bo‘lganidan
so‘ng talabalarning bilimlarini nazorat qilish va baholashni tashkil etadi. Yozma
tekshirish topshiriq, ya’ni, insho yozish hamda turli nazorat va mustaqil ishlarni
42
bajarishni uyda ham amalga oshirishga imkon beradi. Ushbu jarayonda
o‘qituvchining bajarilgan ish bilan tanishib chiqishi, uning sifatini tekshirishi uchun
ko‘p mehnat va vaqt sarflanadi.
Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan amaliy
harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to‘g‘riligini kuzatish yoki olingan
natijalarga tayanishdan iborat bo‘lishi mumkin.
Talabaning butun mashg‘ulot davomidagi barcha faoliyatlarini nazorat qilish
tekshirishning maxsus turi bo‘lib, u talabaning mashg‘ulotdagi ishtiroki uchun ball
qo‘yish bilan yakunlanadi. Bu talabani doimo harakat qilishga va faollikka undaydi.
Ma’lumki, bugun ta’lim tizimida reyting nazoratidan keng foydalanilmoqda.
«Reyting» (inglizcha baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash) muayyan
hodisani oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash. Reyting tizimi talabalarning
bilim sifatini nazorat qilish turi, metodi va shakli sifatida e’tirof etilib, uning
yordamida talabalarning o‘quv o‘quv modulilari bo‘yicha ta’lim standartida
belgilangan barcha talablar bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilimlari sifati baholanadi.
Shkala bo‘yicha tekshirish – aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida
modellashtirish. Uning turli uslublari sifat tavsiflarini miqdoriy o‘zgarishlarga
aylantirishga yordam beradi.
Reyting nazorati asosida talabalarning o‘quv faoliyatini hisobga olishning
yuqorida keltirilgan metodlari bilan birga test usulidan ham samarali
foydalanilmoqda. Test so‘rovidan nafaqat talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalari darajasini aniqlash, balki 1993 yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasida
abiturientlarni oliy o‘quv yurtlariga tanlov asosida qabul qilish jarayonida ham
samarali foydalanib kelinmoqda.
Test va reyting asosida talabalar bilimini tekshirish.
Test – aniq maqsad asosida muayyan holat darajasini sifat va miqdoriy
ko‘rsatkichlarda belgilashga imkon beruvchi sinov vositasi.
Pedagogik amaliyotda testning bir qator afzalliklari ko‘zga tashlanadi. Ular
quyidagilardir:
1) nazorat uchun vaqtning kam sarflanishi;
2) nazariy va amaliy bilim darajasini ob’ektiv sharoitda aniqlash imkonining
mavjudligi;
3) bir vaqtning o‘zida ko‘p sonli talabalar bilan nazoratni tashkil etish
mumkinligi;
4) bilim natijalarining o‘qituvchi tomonidan qisqa muddatda tekshirilishi;
43
5) barcha talabalarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, ular uchun bir xil
sharoitning yaratilishi.
Ta’lim tizimida islohotlarni amalga oshirish jarayonida talabalarning bilim,
ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash ham yangicha mazmun kasb
etdi. Davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilganligi, yangi o‘quv dasturining
amaliyotga joriy etilganligi, erkin va mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashga
nisbatan yuqori talabning qo‘yilayotganligi, ta’lim amaliyotiga pedagogik
texnologiyalar olib kirilayotganligi, talabalarni kasbga muvaffaqiyatli yo‘llash
maqsadida psixologik va pedagogik diagnostika barcha turdagi ta’lim muassasalarida
keng ko‘lamda amalga oshirilayotganligi kabi holatlar ko‘zga tashlanayotgan bir
vaqtda talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini eng samarali shakl, metod va
vositalar yordamida nazorat qilish hamda baholash muhim ahamiyatga ega.
Reyting tizimida o‘zlashtirish natijasi nazoratning ko‘rsatilgan barcha
shakllardan o‘tish jarayonida to‘plangan ballarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Har
bir nazorat turi uchun 10 balldan taqsimlanganda (o‘quv o‘quv modulii uchun 100
ball hisobida) unga 7, 5, 8, 7 ball qo‘yilsa, talabaning chorak yoki yarim yillik uchun
to‘plagan bali 27 ballni tashkil etadi, bu esa 55 foizdan kam, shuning uchun u
yetarlicha reyting ballini to‘plamaguncha va barcha nazorat shaklidan o‘tmagancha
attestatsiya qilinmaydi. Reyting tizimi bir qator afzalliklarga ega, chunonchi:
ta’lim jarayonida baholash tizimi imkoniyatlarini kengaytiradi;
talaba bilimini eng adolatli mezonlar yordamida aniqlaydi;
ta’limni standartlashtirish jarayoni uchun zarur imkoniyatlarni ochib beradi;
ta’lim standartlarida ko‘zda tutilgan o‘quv dasturiga kirgan majburiy ixtiyoriy
mavzularning to‘laligicha o‘zlashtiradi;
talabalarda o‘z ustida mustaqil ishlash intilish, erkin fikr yuritish, bilimlarni
egallashga nisbatan izchil yondashuv yuzaga keladi;
talabalarda yomon baho olishga bo‘lgan qo‘rquv yo‘qolib, uning o‘rniga
bilimlarni ixtiyoriy o‘zlashtirish, mavjud kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish
yo‘lida mustaqil ishlash imkoniyati yaratiladi. Boshqacha aytganda, qo‘rquv o‘rniga
intilish, rejalashtirish, harakat qilishga ehtiyoj tug‘iladi, o‘rganishga nisbatan qiziqish
ortadi.
Talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash mezonlari har bir
o‘quv modulining maqsad va vazifalari, guruhdagi talabalarning o‘zlashtirish
darajasiga tayangan holda belgilanadi. Shuningdek, baholash mezonlarini ishlab
chiqishda talabalarning og‘zaki javob berishlari, ko‘nikma va malakalariga alohida
yondashiladi.
O‘qituvchining talabalar o‘zlashtirishi monitoringini amalga oshirishga
qo‘yiladigan asosiy talablar:
44
Talabalarning bilimlarini ob’ektiv baholash mexanizmlarini ishlab chiqish,
ularni mukammal ravishda reyting nazoratda qo‘llashga qaratilgan didaktik vositalar
majmuasini ishlab chiqish malakasiga ega bo‘lish.
Talabalarning bilimlarini ob’ektiv baholash mexanizmlarini bilishi va ularni
mukammal ravishda reyting nazoratida qo‘llash, standart testlarni ishlab chiqish va
qo‘llay olish malakasiga ega bo‘lish.
Reyting tizimi topshiriqlarini reproduktiv, produktiv, qisman izlanishli va
ijodiy darajada tuzish va qo‘llay olish.
O‘quv materialining didaktik tahlili asosida talabalar o‘zlashtirishi talab
etiladigan ta’lim mazmunining tarkibiy qismlarini aniqlash, material hajmini
belgilash va shu asosda ta’lim mazmunini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab
chiqish.
Mashg‘ulotlarda talabalarning bilish faoliyatini faollashtirish uchun
muammoli savollar majmuasini tuza olish.
Didaktik vositalar yordamida talabalarning yozma ishlari, og‘zaki savol-
javoblari, amaliy ish natijalarini tahlil qilish, aniqlangan xato va kamchiliklar asosida
ta’lim jarayoniga tegishli tuzatishlar kirita olish.
Didaktik vositalar yordamida olingan talabalarning yozma ishlari, og‘zaki
savol-javoblari, amaliy ish natijalarini tahlil qilish, ulardagi xato va kamchiliklarni
aniqlash.
Mashg‘ulotda talabalarning o‘quv faoliyatining tashkil etilishi, boshqarilishi
va natijasiga baho berish asosida uning samaradorligini oshirish yo‘llarini ishlab
chiqish.
Mashg‘ulotda talabalar o‘quv faoliyatining tashkil etilishi, boshqarilishi va
natijasiga baho berish, talabalarda bilim, ko‘nikma, malaka, umumiy va xususiy
tushunchalar, kasbiy kompetensiyalarni shakllantira olishi lozim.
Ta’lim tizimi samaradorligini o‘qituvchi saviyasi, talaba ehtiyoji, o‘quv
adabiyotlari mazmuni hamda mustaqil ta’limni shakllantirishga qaratilgan
infratuzilma bevosita ta’minlab beradi. Demak, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash,
ularni mehnat bozori talablariga muvofiq raqobatdoshligini oshirish, ijodiy
fikrlaydigan mutaxassislarni yetishtirish o‘quv dargohlarida yo‘lga qo‘yilgan ta’lim
berish jarayoni bilan chambarchas bog‘liq. O‘zR Prezidenti tomonidan 2019-yilning
8-oktabrida “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni imzolandi. Ushbu
muhim dasturilamal hujjatda “respublikadagi kamida 10 ta oliy ta’lim muassasasini
xalqaro e’tirof etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University
Rankings, Times Nigher Yeducation yoki Academic Ranking of World Universities)
reytingining birinchi 1 000 ta o‘rindagi oliy ta’lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish va
oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga
o‘tkazish” belgilab berildi.
Kredit-modul tizimi, bu — ta’limni tashkil etish jarayoni bo‘lib, o‘qitishning
modul texnologiyalari jamlamasi va kredit o‘lchovi asosida baholash modeli
hisoblanadi. Uni bir butunlikda olib borish serqirra hamda murakkab tizimli
jarayondir. Kredit-modul tamoyilida ikkita asosiy masalaga ahamiyat beriladi:
45
talabalarning mustaqil ishlashini ta’minlash; talabalar bilimini reyting asosida
baholash.
|
