“Rolli o‘yin” metodining tuzilmasi

127 
“Loyiha” metodining bosqichlari 
“Bahs-munozara” metodini o‘tkazish tuzilmasi 
 
 
 
 
5. Tekshirish 
4. Amalga 
ошириш 
2. Reja tuzish 
6. Xulosa 
чиқариш 
3. Qaror qabul 
qilish
1. Ma’lumot 
yig‘ish 
Muammoli savol tashlanadi 
Turli fikrlar tinglanadi 
Fikr-g‘oyalar to‘planadi 
Tahlil qilinadi 
Aniq va maqbul yechimni topish 

128 
Didaktikada keng qo‘llanilib kelinayotgan mental xaritadan oliy ta’lim 
muassasalarida fanlarni o‘qitishda foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Mental 
(ingliz tilidan olingan bo‘lib mindmapping – intellekt yoki xotira) kartasi talabalar 
ongida organik olamni yaxlit tasavvur qilish, xususan o‘quv materialini ongli 
ravishda yetkazish maqsadida foydalaniladi. 
Mental xarita talabalarni darslik va qo‘shimcha adabiyotlardan foydalanish, o‘quv 
materialini tizim shaklida tasavvur qilish, ob’ektlar o‘rtasidagi sabab-oqibat 
bog‘lanishlarni aniqlash, tahlil qilish, qiyoslash, vujudga keladigan muammolarni 
hal etish maqsadida fikr yuritish, tanqidiy-tahliliy fikr yuritish, umumlashtirish, 
xulosalash va o‘z fikrini bayon etishga safarbar etadi.
Mental xarita o‘rganilayotgan bob yoki mavzu mazmunini shartli belgilar, faktlar, 
simvollar yordamida mantiqiy tasviri bo‘lib, o‘quv materialini konstruksiyalar, 
sxema va jadval tarzida qayta ishlanishi natijasida shakllantiriladi. 
Mental xarita tuzish-shaxs tomonidan katta hajmdagi axborotni yaxlitligicha 
o‘rganish jarayonini mukammallashtirish maqsadida matnni rekonstruksiyalash, 
tahsil oluvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishni loyihlashga imkon 
beruvchi vosita. 
Mental xarita bir maqsad uchun tuziladi va aniq vazifa fikrlashni vizualizasiya 
(vizualizasiya – maqsaddan nazarda tutilgan tasavvurdagi obrazini yaratish) 
qilishning oddiy va samarali usuli. U asosiy fikr yoki g‘oyalarni yaratish, 
rivojlantirish va tahlil qilish uchun ishlatiladi.
Mental xaritalar g‘oyasi qaysidir jihati bilan daraxtni esga soladi. Uning tanasi – 
markaziy g‘oya, shoxlari esa undan kelib chiqadigan tasavvurlar. Markaziy g‘oya 
loyiha, vazifa, muammo, savol yoki bilim sohasi bo‘lishi mumkin, keyin esa u 
tarkibiy qismlarga bo‘linadi. 
Mental xaritalar o‘zaro bog‘liq tushunchalarni ifodalash, ma’lumotni tartibga 
solish, tushunish, o‘rganish va uzatish uchun manba sifatida ishlatiladi. 
Mental xaritadagi tushunchalar og‘zaki va grafik jihatdan ifodalanishi mumkin. 
Garchi bu ma’lumotni tartibga solishning nisbatan sodda usuli bo‘lsa-da, u ba’zi 
bir prinsiplar va nazariy asoslarga asoslangan. 
Mental xaritani tuzish uchun avval asosiy g‘oya yoki mavzuga aylanadigan 
markaziy tushuncha yoki tasvirni yaratish kerak. 
Keyinchalik asosiy tashkiliy g‘oyalar bayon qilinadi va asosiy konsepsiya atrofida 
tarqaladigan chiziqlar bo‘yicha taqsimlanadi. Keyinchalik, ushbu asosiy 
g‘oyalarning har biriga tegishli kalit so‘zlar aniqlanadi va ular ikkinchi darajali 
manbalarga tarqatiladi. Ushbu jarayon natijasida olingan diagramma aniq va to‘g‘ri 
ko‘rinishda qayta ko‘rib chiqilishi, tuzilishi va to‘ldirilishi mumkin. Mental
xaritaning quyidagi turlaridan foydalanish maqsadga muvofiq: 
1.
Nazariy materiallar asosida shakllantirilgan mental xarita. 
2.
Talabalarning o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malaka, tayanch va fanga doir 
xususiy kompetensiyalarni mustahkamlash maqsadida foydalaniladigan 
mental xarita. 
3.
Talabalarning o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malaka, tayanch va fanga doir 
xususiy kompetensiyalarni nazorat qilish va baholash maqsadida 
shakllantirilgan mental xarita. 

129 
4.
Mantiqiy mazmundagi mental xarita. 
Mental xarita qanday bo‘lishi kerakligi borasida yagona bir qoida yo‘q. 
Asosiy vazifa: birinchisi – asosiy fikr yoki g‘oyani yaratish, ikkinchisi – birinchi 
daraja tushunchalarni aniqlash, uchinchisi – mavzularning ikkinchi darajali 
tushunchalarni rivojlantirish, to‘rtinchisi – aniqlashtirish, uchinchi va to‘rtinchi 
darajali bog‘lanishlarni o‘z ichiga oladi. 
O‘qituvchi talabalarga taqdim etuvchi shablon xaritasi orqali talabalarga nazariy 
materialni o‘rganayotganda o‘z-o‘zini nazorat qilish va to‘ldirish uchun taklif 
qilinishi mumkin. Talabalar faoliyati berilgan topshiriqlar mazmunidan kelib 
chiqib, aqliy hujum, davra suhbatlari, munozaralar va boshqa shakllarda tashkil 
etilishi maqsadga muqofiq. Mental xarita talabalarga yangi ma’lumotlarni tez va 
oson o‘rganishda turli masalalarni mustaqil yechishda yordam beradi. 
Mental xaritadan fanlarni o‘qitishda foydalanish talabalarda o‘rganilayotgan 
materialga ongli munosabatni shakllantirish imkonini beradi, chunki vizual, 
tuzilgan materialni eslab qolish osonroq. Mental xaritani tuzishda foydalanilgan 
ma’lumotlar yodda uzoqroq saqlanadi va yangi muammolarni hal qilishda ancha 
samarali bo‘lishi mumkin. 
Fanlarni o‘qitishda mental xaritalardan foydalanish quyidagi afzalliklarga ega. 
Jumladan; yangi bilimlarni tez egallash, bilimlarni mustahkamlash, egallangan 
bilimlarni kompleks qo‘llash, bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish, 
shuningdek, bilimlarni nazorat qilish, baholash va korreksiyalash. 
Mental xarita shakllantirishning yana bir o‘ziga xos xususiyati shundaki, 
bo‘lajak kasb egalarida aqliy operatsiyalarni bajarish orqali B.Blum taksoniyasiga 
oid o‘quv maqsadlarni egallash barobarida ularda fikr yuritish ko‘nikmalarini 
rivojlantirish imkonini beradi. 
Binobarin, har qanday xaritaning qadr qimmati – uning mukammalligi, aniqligi, 
zamonaviyligi va mazmunining ishonchliligi – har doim shu xaritani tuzishga jalb 
etilgan manbalarning sifatiga bog‘liq bo‘ladi. 
Har qanday mental xaritaning muvaffaqiyatli bo‘lishi ikki shart bilan oldindan 
belgilanadi: birinchidan, xaritaning maqsadini hisobga olgan holda va xaritada 
bo‘layotgan hodisalarning mohiyati va xususiyatlarini chuqur anglashga 
asoslangan muammoning to‘g‘ri shakllanishi asosida; ikkinchidan, fanning 
prinsiplari, qoidalari va normalariga muvofiq modelni mohirona qo‘llash orqali 
erishish mumkin.
Bugungi kunda mental xaritalarni yaratish, amaliyotga tadbiq etish va ta’lim 
jarayoniga qo‘llash, oliy ta’limdagi eng muammoli vazifalardan biri sanaladi. 
Mental xaritalar yordamida nafaqat ta’lim oluvchi o‘zlashtirgan bilimlarini 
tizimlashtirib, mustahkamlaydi, balki mental xaritani fanning turli sohalarida 
qo‘llash imkoniyatini beradi.
Shuni qayd etish mumkinki, mental xaritaning zamonaviy ta’lim tizimiga joriy 
etilishi bugungi kunda ijobiy natijalar bermoqda. Mental xaritalardan foydalanish 
orqali ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, ilg‘or pedagogik 
texnologiyalar va o‘qitish shakllarini joriy etish hamda ta’lim sifati va 
samaradorligini oshirishga imkon beradi.

130 
Buning uchun har bir pedagog o‘z ustida mukammal ishlashi, zamon bilan 
hamnafas bo‘lishi, o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini puxta bilishi va o‘z 
faoliyatida doimiy ravishda joriy etib borishi talab etiladi. 
Fanlarni o‘qitishda mental xaritadan yangi mavzuni o‘rganish jarayonida, o‘quv 
materialini mustahkamlash va talabalarning o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malaka, 
tayanch va fanga doir xususiy kompetensiyalarni nazorat qilish va baholashda 
foydalanish tavsiya etiladi.
Mental xaritadan yangi mavzuni o‘rganish, amaliy mashg‘ulot, talabalarning 
o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish hamda baholash 
jarayonida foydalanish tavsiya etiladi. 
Quyida mental xaritalardan namunalar berilmoqda. 

131 
бўлимлари 
тарихи
экоклогик муаммолар 
глобал муаммолар
ўрганиш ус уллари
меъёрий хужжатлар 
экология вазифалари
Ўзбекистон Республикаси қарорлари 
2017 йил 21 апрелдаги “Экология ва атроф -муҳитни муҳофаза қилиш 
с оҳас ида давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш тўғрис ида”ги 
қарори, 2018 йил 14 инюдаги Ўзбекис тон Рес публикас и Вазирлар 
Маҳкамас ининг “Ўзбекис тон Рес публикасининг 
экологик таълимни ривожлантириш концепцияс ини тас диқлаш 
тўғрис идаги” қарори, Ўзбекис тон Рес публикас и Вазирлар 
маҳкамас ининг 20 ноябр 2018 йилги 814-с онли “2030 йилгача бўлган 
даврда барқарор ривожланиш с оҳас идаги миллий мақс ад ва 
вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари” тўғрис ида қарори.
Sub Topic
Sub Topic
келиб чиқиш механизми
Ўзбекис тон Рес публикасининг 434–с он 2019 йил 27 майдаги 
“Ўзбекис тон Рес публикас ида экологик таълимни ривожлантириш 
концепцияс ини тас диқлаш тўғрис ида”ги қарори ҳамда Ўзбекис тон 
Рес публикасининг Экологик таълимни ривожлантириш концепцияс и
Sub Topic
озон молекулас и
биохилма -хилликни ас раш
чучук с ув заҳирас и
Fl oati ng Topic
экология ривожи
биос фера таълимоти
популяциялар экологияс и
с инэкология
Экология ва табиатни муҳофазалашда ментал харита
18

132 
19

133 
20

134 
Didaktikada keng qo‘llanilib kelinayotgan mental xaritadan oliy ta’lim 
muassasalarida fanlarni o‘qitishda foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Mental 
(ingliz tilidan olingan bo‘lib mindmapping – intellekt yoki xotira) kartasi talabalar 
ongida organik olamni yaxlit tasavvur qilish, xususan o‘quv materialini ongli 
ravishda yetkazish maqsadida foydalaniladi. 
Mental xarita talabalarni darslik va qo‘shimcha adabiyotlardan foydalanish, o‘quv 
materialini tizim shaklida tasavvur qilish, ob’ektlar o‘rtasidagi sabab-oqibat 
bog‘lanishlarni aniqlash, tahlil qilish, qiyoslash, vujudga keladigan muammolarni 
hal etish maqsadida fikr yuritish, tanqidiy-tahliliy fikr yuritish, umumlashtirish, 
xulosalash va o‘z fikrini bayon etishga safarbar etadi.
Mental xarita o‘rganilayotgan bob yoki mavzu mazmunini shartli belgilar, faktlar, 
simvollar yordamida mantiqiy tasviri bo‘lib, o‘quv materialini konstruksiyalar, 
sxema va jadval tarzida qayta ishlanishi natijasida shakllantiriladi. 
Mental xarita tuzish-shaxs tomonidan katta hajmdagi axborotni yaxlitligicha 
o‘rganish jarayonini mukammallashtirish maqsadida matnni rekonstruksiyalash, 
tahsil oluvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishni loyihlashga imkon 
beruvchi vosita. 
Mental xarita bir maqsad uchun tuziladi va aniq vazifa fikrlashni vizualizasiya 
(vizualizasiya – maqsaddan nazarda tutilgan tasavvurdagi obrazini yaratish) 
qilishning oddiy va samarali usuli. U asosiy fikr yoki g‘oyalarni yaratish, 
rivojlantirish va tahlil qilish uchun ishlatiladi.
Mental xaritalar g‘oyasi qaysidir jihati bilan daraxtni esga soladi. Uning tanasi – 
markaziy g‘oya, shoxlari esa undan kelib chiqadigan tasavvurlar. Markaziy g‘oya 
loyiha, vazifa, muammo, savol yoki bilim sohasi bo‘lishi mumkin, keyin esa u 
tarkibiy qismlarga bo‘linadi. 
Mental xaritalar o‘zaro bog‘liq tushunchalarni ifodalash, ma’lumotni tartibga 
solish, tushunish, o‘rganish va uzatish uchun manba sifatida ishlatiladi. 
Mental xaritadagi tushunchalar og‘zaki va grafik jihatdan ifodalanishi mumkin. 
Garchi bu ma’lumotni tartibga solishning nisbatan sodda usuli bo‘lsa-da, u ba’zi 
bir prinsiplar va nazariy asoslarga asoslangan. 
Mental xaritani tuzish uchun avval asosiy g‘oya yoki mavzuga aylanadigan 
markaziy tushuncha yoki tasvirni yaratish kerak. 
Keyinchalik asosiy tashkiliy g‘oyalar bayon qilinadi va asosiy konsepsiya atrofida 
tarqaladigan chiziqlar bo‘yicha taqsimlanadi. Keyinchalik, ushbu asosiy 
g‘oyalarning har biriga tegishli kalit so‘zlar aniqlanadi va ular ikkinchi darajali 
manbalarga tarqatiladi. Ushbu jarayon natijasida olingan diagramma aniq va to‘g‘ri 
ko‘rinishda qayta ko‘rib chiqilishi, tuzilishi va to‘ldirilishi mumkin.
Mental xarita qanday bo‘lishi kerakligi borasida yagona bir qoida yo‘q. 
Asosiy vazifa: birinchisi – asosiy fikr yoki g‘oyani yaratish, ikkinchisi – birinchi 
daraja tushunchalarni aniqlash, uchinchisi – mavzularning ikkinchi darajali 
tushunchalarni rivojlantirish, to‘rtinchisi – aniqlashtirish, uchinchi va to‘rtinchi 
darajali bog‘lanishlarni o‘z ichiga oladi. 
O‘qituvchi talabalarga taqdim etuvchi shablon xaritasi orqali talabalarga nazariy 
materialni o‘rganayotganda o‘z-o‘zini to‘ldirish uchun taklif qilinishi mumkin. 

135 
Talabalar faoliyati berilgan topshiriqlar mazmunidan kelib chiqib, aqliy hujum, 
davra suhbatlari, munozaralar va boshqa shakllarda tashkil etilishi maqsadga 
muqofiq. Mental xarita talabalarga yangi ma’lumotlarni tez va oson o‘rganishda 
turli masalalarni mustaqil yechishda yordam beradi. 
Mental xaritadan fanlarni o‘qitishda foydalanish talabalarda o‘rganilayotgan 
materialga ongli munosabatni shakllantirish imkonini beradi, chunki vizual, 
tuzilgan materialni eslab qolish osonroq. Mental xaritani tuzishda foydalanilgan 
ma’lumotlar yodda uzoqroq saqlanadi va yangi muammolarni hal qilishda ancha 
samarali bo‘lishi mumkin. 
Fanlarni o‘qitishda mental xaritalardan foydalanish quyidagi afzalliklarga ega. 
Jumladan; yangi bilimlarni tez egallash, bilimlarni mustahkamlash, egallangan 
bilimlarni kompleks qo‘llash, bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish, 
shuningdek, bilimlarni nazorat qilish, baholash va korreksiyalash. 
Mental xarita shakllantirishning yana bir o‘ziga xos xususiyati shundaki, 
bo‘lajak kasb egalarida aqliy operatsiyalarni bajarish orqali B.Blum taksoniyasiga 
oid o‘quv maqsadlarni egallash barobarida ularda fikr yuritish ko‘nikmalarini 
rivojlantirish imkonini beradi. 
Binobarin, har qanday xaritaning qadr qimmati – uning mukammalligi, aniqligi, 
zamonaviyligi va mazmunining ishonchliligi – har doim shu xaritani tuzishga jalb 
etilgan manbalarning sifatiga bog‘liq bo‘ladi. 
Har qanday mental xaritaning muvaffaqiyatli bo‘lishi ikki shart bilan oldindan 
belgilanadi: birinchidan, xaritaning maqsadini hisobga olgan holda va xaritada 
bo‘layotgan hodisalarning mohiyati va xususiyatlarini chuqur anglashga 
asoslangan muammoning to‘g‘ri shakllanishi asosida; ikkinchidan, fanning 
prinsiplari, qoidalari va normalariga muvofiq modelni mohirona qo‘llash orqali 
erishish mumkin.
Bugungi kunda mental xaritalarni yaratish, amaliyotga tadbiq etish va ta’lim 
jarayoniga qo‘llash, oliy ta’limdagi eng muammoli vazifalardan biri bo‘lib turibti. 
Mental xaritalar yordamida nafaqat ta’lim oluvchi o‘zlashtirgan bilimlarini 
tizimlashtirib, mustahkamlaydi, balki mental xaritani fanning turli sohalarida 
qo‘llash imkoniyatini beradi.
Shuni qayd etish mumkinki, mental xaritaning zamonaviy ta’lim tizimiga joriy 
etilishi bugungi kunda ijobiy natijalar bermoqda. Mental xaritalardan foydalanish 
orqali ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, ilg‘or pedagogik 
texnologiyalar va o‘qitish shakllarini joriy etish hamda ta’lim sifati va 
samaradorligini oshirishga imkon beradi.
Buning uchun har bir pedagog o‘z ustida mukammal ishlashi, zamon bilan 
hamnafas bo‘lishi, o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini puxta bilishi va o‘z 
faoliyatida doimiy ravishda joriy etib borishi talab etiladi. 
Fanlarni o‘qitishda mental xaritadan yangi mavzuni o‘rganish jarayonida, 
o‘quv materialini mustahkamlash va talabalarning o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, 
malaka, tayanch va fanga doir xususiy kompetensiyalarni nazorat qilish va 
baholashda foydalanish tavsiya etiladi.

136 
Mental xaritadan yangi mavzuni o‘rganish, amaliy mashg‘ulot, talabalarning 
o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish hamda baholash 
jarayonida foydalanish tavsiya etiladi. 
Quyida mental xaritalardan namunalar berilmoqda. 

137 
бўлимлари 
тарихи
экоклогик муаммолар 
глобал муаммолар
ўрганиш ус уллари
меъёрий хужжатлар 
экология вазифалари
Ўзбекистон Республикаси қарорлари 
2017 йил 21 апрелдаги “Экология ва атроф -муҳитни муҳофаза қилиш 
с оҳас ида давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш тўғрис ида”ги 
қарори, 2018 йил 14 инюдаги Ўзбекис тон Рес публикас и Вазирлар 
Маҳкамас ининг “Ўзбекис тон Рес публикасининг 
экологик таълимни ривожлантириш концепцияс ини тас диқлаш 
тўғрис идаги” қарори, Ўзбекис тон Рес публикас и Вазирлар 
маҳкамас ининг 20 ноябр 2018 йилги 814-с онли “2030 йилгача бўлган 
даврда барқарор ривожланиш с оҳас идаги миллий мақс ад ва 
вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари” тўғрис ида қарори.
Sub Topic
Sub Topic
келиб чиқиш механизми
Ўзбекис тон Рес публикасининг 434–с он 2019 йил 27 майдаги 
“Ўзбекис тон Рес публикас ида экологик таълимни ривожлантириш 
концепцияс ини тас диқлаш тўғрис ида”ги қарори ҳамда Ўзбекис тон 
Рес публикасининг Экологик таълимни ривожлантириш концепцияс и
Sub Topic
озон молекулас и
биохилма -хилликни ас раш
чучук с ув заҳирас и
Fl oati ng Topic
экология ривожи
биос фера таълимоти
популяциялар экологияс и
с инэкология
Экология ва табиатни муҳофазалашда ментал харита
18

138 
19

139 
20

140 

141 

142 

143 

144 

145 

146 
\

147 

148 

149 
Xulosa qilib aytganda, ta’lim sifatini ta’minlashda talabalar bilim, ko‘nikma, 
malaka, tayanch va fanga oid xususiy, mega, meta kompetensiyalarni nazorat qilish 
va baholashni amalga oshirish uchun professor-o‘qituvchilar o‘z malakasi va 
pedagogik mahoratini orttirish borasida mukammal ravishda izlanishlari, ilg‘or 
tajribalarni o‘rganib amaliyotga joriy etishga jadallik bilan kirishishlari lozim. 

Download 26,13 Mb.