Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish bosh ilmiy-metodik markazi

153 
HEMIS axborot tizimi oliy ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan ta’lim-
tarbiya jarayonining samaradorligini orttirishga zamin tayyorlaydi.
HEMIS axborot tizimi talabalarning o‘quv modullari bo‘yicha mustaqil ish 
topshiriqlarini beradi va belgilangan muddatda bajarilishini ham nazorat qiladi. 
Mustaqil ish qanday sharoitlarda amalga oshiriladi: 1. Bevosita auditoriyada — 
ma’ruza, amaliy mashg‘ulot, seminar yoki laboratoriya ishlari bo‘yicha vazifalar 
berish jarayonida. 2. O‘qituvchi bilan dars jadvalidan tashqari paytlardagi bevosita 
muloqot chog‘ida maslahatlar berishda, ijodiy muloqotlar jarayonida, qarzdorlikni 
yo‘qotishda yakka topshiriq bajarishda va boshqalar. 3. Kutubxonada, uyda, 
talabalar uylarida, kafedralarda talaba tomonidan o‘quv yoki ijodiy topshiriqlarni 
bajarish jarayonida. Bu ish turlari orasidagi chegaralar juda qat’iy bo‘lmasdan, bir- 
biriga osonlikcha o‘tib turishi mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, talabalarning 
mustaqil ishlari auditoriyada ham, undan tashqarida ham bo‘lishi mumkin. 
Auditoriyadan tashqaridagi mustaqil ishlar asosiy o‘rin tutadi. Mustaqil ish 
bo‘yicha test savollari, topshiriqlar va mashqlar ustida ishlash asosan mustaqil 
bajariladi. Bu ish natijalari esa auditoriya (amaliy va laboratoriya) 
mashg‘ulotlarida o‘qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi va baholanadi. Demak, 
mustaqil ish va auditoriya mashg‘ulotlari bir-birini to‘l- diradi, talabalarning bilim 
va kasbiy kompetensiyalarini oshiradi. Talabalarning faol mustaqil ishlari faqat 
jiddiy va barqaror qiziqishlar mavjud bo‘lgandagina amalga oshishi mumkin. 
Bundagi eng jiddiy omil — kelgusi samarali kasbiy faoliyatga tayyorgarlik. 
Talabalarning mustaqil ishlarini faollashtirishga imkon beruvchi ichki omillar: 1. 
Mustaqil ish mazmunining o‘qitish shakllari bilan uzviyligi. Agar talaba o‘z ish 
natijalarining ma’ruza jarayonida, metodik qo‘llanmada, laboratoriya ishida yoki 
amaliy mashg‘ulotlarda, maqolalar tayyorlashda foydalanilishi mumkinligi, 
talabaning bajarayotgan mustaqil ishiga bo‘lgan munosabati keskin tarzda yaxshi 
tomonga o‘zgaradi, hamda ish sifati ham ortadi. Shunga ko‘ra, talabani ruhan 
bunday ishga tayyorlash, bajariladigan ishning zaruratiko‘rsatib berilishi kerak. 2. 
Talabaning ijodiy faoliyatdagi ishtiroki. Bu nihoyatda xilma-xil ko‘rinishlarda 
bo‘lishi mumkin. Xususan, kafedralar tomonidan olib boriladigan ilmiy tadqiqot 
ishlari, badiiy ijod, metodik ishlar va hokazolar. 
3. O‘quv moduli olimpiadalarida, ilmiy-tadqiqot ishlarida, amaliy ishlar 
tanlovlarida ishtirok etish va boshqalar. 4. Bilimlarni nazorat qilishda qiziqtiruvchi 
omillardan foyda- lanish (reyting, testlar, noan’anaviy imtihon shakllari v.b.). Bu 
omillar tegishli holatlarda musobaqa ruhini vujudga keltiradi. Mana shu holatning 
o‘zi talabada o‘z ustida ishlashni, o‘zini rivojlantirishga ichki ehtiyojini 
shakllantiradi va rivojlantiradi. 5. Mustaqil ishlarni tashkil etish mazmuni va 
shakllariga o‘quv jarayonida yetarlicha vaqtning ajratilayotganligi ham 
talabalarning mustaqil ishlarini faollashtirishiga imkon beradi. Bugungi kundagi 
kredit-modul tizimi asosida tashkil etilgan oliy ta’lim muassasalarida mustaqil 
ta’limning nisbati bakalavriat ta’lim yo‘nalishlarida 40/60 foiz nisbatidan 50/50 
foiz nisbatigacha, magistratura mutaxassisliklarida 30/70 foiz nisbatidan 50/50 foiz 
nisbatigacha mustaqil ishga mo‘ljallangan o‘quv rejasida mustaqil ishlarni tashkil 
etish belgilangan.

154 
Mustaqil ta’lim talabalar tomonidan u yoki bu fan bo‘yicha darslik yoki dastur 
materiallaridan bir qismini, kredit-modul tizimida esa o‘quv materialini mustaqil 
o‘zlashtirilishidir.
Mustaqil ta’lim har bir talabaning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan 
holda amalga oshiriladi. Psixolog va pedagoglarning ta’kidlashicha, talaba bilim 
olishda mustaqillikka o‘rgatilmasa, uning olgan bilimlari yuzaki bo‘ladi. Mustaqil 
ta’lim darslik, qo‘shimcha adabiyotlar, ommaviy, kompyuter axborot vositalari, 
kartografik va ko‘rgazmali qo‘llanmalar, internet ma’lumotlardan foydalangan 
holda ijodiy izlanishdir. Mustaqil ta’limdan ko‘zlangan asosiy maqsad nazariy va 
amaliy bilimlarni egallash, qonuniyatlarni belgilash, tabiat va jamiyat 
komponentlari orasidagi o‘zaro ta’sir va bog‘lanishlarni aniqlash, mustaqil bilim 
olish ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat.
Talaba mustaqil ishlash jarayonida, materialini qabul qilish, qayta ishlash, 
uning muhim jihatlarini ajratish, yangi o‘zlashtirgan bilimlarni avvalgilari bilan 
bog‘lash, taqqoslash, takrorlash va ularni amalga tatbiq qilish sharoitida faol, 
ijodiy, mustaqil faoliyati
shakllanadi hamda rivojlanadi. 
Mustaqil ta’lim talabalar tomonidan u yoki bu fan bo‘yicha darslik yoki dastur 
materiallaridan bir qismini, kredit-modul tizimida esa o‘quv materialini mustaqil 
o‘zlashtirilishidir.
Mustaqil ta’lim har bir talabaning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan 
holda amalga oshiriladi. Psixolog va pedagoglarning ta’kidlashicha, talaba bilim 
olishda mustaqillikka o‘rgatilmasa, uning olgan bilimlari yuzaki bo‘ladi. Mustaqil 
ta’lim darslik, qo‘shimcha adabiyotlar, ommaviy, kompyuter axborot vositalari, 
kartografik va ko‘rgazmali qo‘llanmalar, internet ma’lumotlardan foydalangan 
holda ijodiy izlanishdir. Mustaqil ta’limdan ko‘zlangan asosiy maqsad nazariy va 
amaliy bilimlarni egallash, qonuniyatlarni belgilash, tabiat komponentlari orasidagi 
o‘zaro ta’sir va bog‘lanishlarni aniqlash, mustaqil bilim olish ko‘nikmalarini hosil 
qilishdan iborat.
Talaba mustaqil ishlash jarayonida, materialini qabul qilish, qayta ishlash, 
uning muhim jihatlarini ajratish, yangi o‘zlashtirgan bilimlarni avvalgilari bilan 
bog‘lash, taqqoslash, takrorlash va ularni amalga tatbiq qilish sharoitida faol, 
ijodiy, mustaqil faoliyati
shakllanadi hamda rivojlanadi. 
Har qanday o‘quv modulini o‘rganishda talabalarning mustaqil ishlarini tashkil 
etishning o‘zaro aloqador ikki turi ko‘zga tashlanadi: 1. Auditoridagi mustaqil 
ishlar. Bu bevosita o‘qituvchi rahbarligida ma’ruza, seminar, amaliy va 
laboratoriya mashg‘ulotlarda tashkil etiladi. 
2. Auditoriyadan tashqari mustaqil ishlar. Kurs ishi, kurs loyihasi, bitiruv-malaka 
ishi, loyiha ishi. Jumladan, 

o‘rganilayotgan o‘quv modulining alohida boblariga oid berilgan mavzu 
bo‘yicha tahliliy ma’lumotlar, ma’ruza va yozma ishlar. Talabaga mavzu, hatto 
rahbarni ham tanlash huquqini berish maqsadga muvofiq bo‘ladi; 

tanlangan o‘quv moduli bo‘yicha ko‘rgazma vositalari va illustrativ 
materiallarni tayyorlash, bunda mavzu o‘qituvchi tomonidan beriladi, uning 
mazmuni va shakli, ijrosi talaba tomonidan belgilanadi; hajmi, murakkabligi, 
mazmuni talabaning o‘zi tomonidan shakllan- tiriladigan ilmiy krossvordlar tuzish; 

155 

zamonaviy olimning ilmiy monografiyasiga, yozuvchining asariga asosiy 
g‘oya va qoidalarni ajratgan holda, o‘z shaxsiy asoslangan bahosi hamda 
foydalanishga tavsiyasi ko‘rsatilgan taqriz yozish; 

turli xarakterdagi uy vazifalarini bajarish. Bunga mashq va masalalarni 
yechish, matnni tarjima qilish yoki qayta hikoyalash, adabiy yoki ilmiy manbalarni 
tanlash va o‘rganish, turli jadvallarni tuzish, grafik ishlarni bajarish, turli hisob-
kitoblarni amalga oshirish v.b. kiradi; 

talabadagi tashabbuskorlik va mustaqillikni rivojlantirish- ga qaratilgan 
individual topshiriqlarni bajarish. Alohida topshi- riqlarni har bitta talaba yoki 
talabalarning bir qismi olishi mumkin; kurs ishlari, bitiruv malakaviy ishlarini 
bajarish; 
ilmiy-nazariy 
yoki 
ilmiy-amaliy 
anjumanlar, 
ko‘rik-tanlovlar, 
olimpiadalarga tayyorgarlik; 

tanlangan mavzu bo‘yicha ilmiy insho yozish. talabalarning mustaqil 
ishlariga ijobiy munosabatni shakllantirish va rivojlantirish uchun har bir 
bosqichda ishning aniq maqsadi va qo‘yilgan vazifalari tushuntirilishi, talabalar 
tomonidan ana shu maqsad va vazifalarninganglanganligi nazorat qilinishi kerak.
Bu ishlar keyinchalik talaba tomonidan vazifalarni mustaqil tarzda qo‘ya 
bilish hamda maqsadlarni tanlash ko‘nikma va malakalarining shakllanishiga asos 
bo‘ladi. 
Amaliy mashg‘ulotlarning teng yarmi, ya’ni bir juftlikning 50 foizi masala va 
mashqlarni mustaqil bajarishga sarflanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Uni 
quyidagicha tashkillashtirish mumkin: 1 O‘qituvchining kirish so‘zi (mashg‘ulot 
maqsadi, asosiy masalalar) 2 Tezkor so‘rov 3 1-2 masala yoki mashqni doska 
yonida bajarish 4 Masala va topshiriqlarni mustaqil bajarish 5 Topshiriqlarni 
bajarishdagi xato va kamchiliklar ustida ishlash (joriy mashg‘ulot oxirida yoki 
keyingi dars boshlanishida) Mashg‘ulotlarni o‘tkazishda mustaqil ishlar va 
topshiriqlarning katta banki bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Ular murakkablik 
darajasiga ko‘ra ajratilsa, yanada yaxshi bo‘ladi. Mashg‘ulotlarni o‘tkazishda 
o‘quv modulining xususiyatidan kelib chiqib, qu- yidagi usullardan foydalanish 
mumkin: 1. Qiyinlik darajasiga ko‘ra bir xil bo‘lgan bir qator topshiriq- larni 
berish. Bunda muayyan vaqt oralig‘ida eng ko‘p mashq bajargan talaba yuqori 
baho oladi. 2. Qiyinlik darajasi turlicha bo‘lgan topshiriqlar beriladi. Bunda baho 
topshiriq turiga qarab belgilanadi. 3. Talabalar mustaqil ishining amalga 
oshirilishiga qaratilgan me- todik ta’minoti va nazorati. O‘quv jarayonining 
metodik ta’minoti majmuini ishlab chiqish talabalarning mustaqil ishlari 
samaradorligini ta’minlashning eng muhim shartidir. Bu majmuaga ma’ruza 
matnlari, darsliklar, o‘quv va metodik adabiyotlar, laboratoriya ishlari, topshiriq va 
vazifalar banki, o‘quv modulining axborot bazalari va boshqalar kiradi. O‘quv-
metodik adabiyotlar faqat axborot berishgina emas, balki tash- kiliy-nazorat qilish 
vazifalarini ham bajarishi kerak. O‘quv-metodik adabiyotlarning boshqaruvchilik 
vazifasi sahifalar belgilashda, o‘quv materialining asosiy qoidalarini matnda ajratib 
ko‘rsatishida, o‘quv materiallarining o‘zaro aloqadorligini ko‘rsatib beruvchi 
tarkibiy- mantiqiy jadvallarining mavjudligida namoyon bo‘ladi. 
talabalarning mustaqil ishlari samarali va natijali bo‘lishi esa mazkur jarayonning 
faol nazorati bilan bog‘liq. Nazoratning quyidagi turlari mavjud: kirish (dastlabki) 

156 
nazorati, bunda talabaning navbatdagi o‘quv moduli o‘r- ganilishidan oldin shu 
o‘quv moduliga oid bilim va malakalari nazorat qi- linadi; joriy nazorat, ya’ni 
ma’ruza, amaliy yoki laboratoriya mashg‘ulot- larida materialning o‘zlashtirilishi 
muntazam ravishda nazorat qilib boriladi; oraliq nazorat, bu kursdagi muayyan 
bo‘lim yoki qismning tugashiga bog‘liq bo‘ladi; o‘z-o‘zini nazorat qilish — o‘quv 
modulini o‘rganish jarayonida nazorat ishlariga tayyorlanishda talabaning o‘zi 
tomonidan amalga oshiriladi; yakuniy nazorat — o‘quv moduli o‘qib bo‘lingach 
imtihon yoki sinov shaklida o‘tkaziladi. Talabalarni mustaqil ta’limda fundamental 
tadqiqotlarga jalb etish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri sanaladi. 
Fundamental tadqiqotlar “Ustoz-shogird” yo‘nalishida tashkil etilishi maqsadga 
muvofiq. 
Ma’lumki, fundamental tadqiqotlar natijasida yangi qonun va qonuniyatlar, 
yangi kategoriyalar paydo bo‘lishiga, ularning amaliyotda qo‘llanish yo‘llari va 
tamoyillari ishlab chiqish imkoniyati paydo bo‘ladi. Talaba tadqiqotchi-izlanuvchi 
sifatida o‘z mehnati mahsuli, jamoa bilan birga faoliyatni amalga oshirish va 
tadqiqot natijasini rasmiylashtirish va taqdim etish, o‘z yo‘nalishda yangilik 
yaratilganligi haqidagi rasmiy xujjatlar, mualliflik huquqini tasdiqlovchi patentlar, 
monografiyalar, maqolalar, o‘quv qo‘llanmalar, hisobot va ilovalarning mazmun-
mohiyatini anglaydi. 
Ilmiy – texnika taraqqiyoti, umuman ilmiy tadqiqotni amalga oshirish juda 
murakkab jarayon hisoblanadi. Shuning uchun ob’ekni bashoratlash uchun ekspert 
usullaridan keng qo‘llaniladi. Ayni vaqtda usul tanlash ob’ektning xususiyatidan 
kelib chiqadi.
Fundamental tadqiqotlarni bashoratlashda ishlab chiqarishda hozirgacha 
bo‘lgan holat tahlil qilinadi, hal etilmagan muammolar ko‘rsatiladi, mavjud 
muammolarni echimi yo‘llari va vujudga kelgan yangi muammolar ko‘rsatiladi, 
ular ilm, o‘quv moduli tadqiqotlar yordamida o‘z yechimlarini topadilar. Shuni 
hisobga olish kerakki, fundamental izlanishlarni bashoratlashda, har 5 yilda 
natijalarni yangilash, bashorat qilingan natijalarni joriy natijalar bilan taqqoslash 
kerak, bashorat qilingan natijalarga amaldagi natijalarni sun’iy ravishda 
tenglashtirish maqsadga muvofiq emas, chunki fundamental tadqiqotlar ilm o‘quv 
modulining o‘zagi, asosiy tayanchi hisoblanadi.
Ilmiy-texnik taraqqiyotni bashoratlash yuqori darajada murakkab bo‘lganligii 
uchun kollektiv ekspertlar usullaridan ko‘proq foydalaniladi. Ilmiy texnika 
ishlanmalarni bashoratlashtirishning asosiy vazifasi bu mavjud ishlanmalar 
o‘rtasidagi eng yaxshisini tanlash, uning mehnat samaradorligiga ta’siri, har bir 
mahsulotga bo‘ladigan xarajatlarning kamayishi, ishchi xizmatchilarning moddiy 
va ma’naviy ehtiyojlarini qondirilishi, tabiiy resurslardan ratsional foydalanish, 
atrof muhitga ta’siri kabilarni o‘z ichiga oladi. 
Oliy ta’lim muassasalari o‘z yo‘nalishi bo‘yicha fundamental ish loyihalarini 
saralashi, ularning muayyan qismini talabalarning ilmiy-tadqiqot ishiga ajratishi va 
talabalarni jalb etishi zarur. 
Bugungi kunda talabalarni Start-ap loyihalarga jalb etish maqsadga muvofiq. 
Start-ap (inglizcha

Download 26,13 Mb.