|
Tundrani o'simliklar qatlami bo'yicha uch kichik zonaga bo'lamiz
|
| bet | 39/50 | | Sana | 14.06.2024 | | Hajmi | 424 Kb. | | #263569 |
Bog'liq биогеография лекция узбTundrani o'simliklar qatlami bo'yicha uch kichik zonaga bo'lamiz:
1. Arktika. Bu yerda butachalar jamiyati yo'q, sfagnum moxi ham o'smaydi.
2. Tipik. Bu yerda butachalar, lishayniklar keng tarqalgan.
3. Janubiy Tundra Sfagnum torflari o'sadi. O'rmon jamiyati daryo talablarida bor. Qushlar qishda uchib ketib, yozda ko'p bo'ladi. O'rdaklar, g'ozlar, oqqushlar, kuliklar, qarg'alar yashaydi. Sut emizuvchilardan-yovvoyi shimol suvini, lemminglar polevkalar, pesetslar; qishlovchi qushlardan-tundra kakligi, polyar ukkisi va boshqalar uchraydi. Ko'pchilik umurtqalilar migratsiya yashaydi. Tovuslar yozda dengiz bo'yiga boradi. Sababi, bu yerdagi shamollar gnuslarni (sona, pashsha) hujum kuchini pasaytiradi. Qishda ular tundraning janubiy tumanlariga (qor kam joyda) boradi. Kakliklar suylinlar bilan birga yurib ozuqa izlaydi. Kemiruvchilar sovuqdan saqlanib yashaydi. Lemminglar yiliga 40-50 kg o'simlik iste'mol qiladi. (Kuniga o'zining og'irligidan 1,5 barobar ko'p ozuqa iste'mol qiladi). B.A.Tixomorovning fikricha 1 ga maydonda lemminglarning inlari soni 400 dan 10000 gacha yetadi. Ularning ko'payishi 3 yilda 1 marta bo'ladi. Ularni har xil hayvonlar ovlaydi. Tundrada o'z-o'zidan va shamol yordamida changlanish keng tarqalgan. Gulli o'simliklardan astragallar o'sadi. Fitomassa-arktika tundrasida-50 ts/ga (shuning 35 ts/ga yer ostida, 15 ts/ga yer usti): butali tundrada-280-500 ts/ga , yillik birinchi mahsulot-25-50 ts/ga.
3. O'rmonli tundra. Buni botanik geograflar odatda o'tkinchi polosa va tundraga kiritadi. Biroq bu farq zona bo'lib, uning biotsenozlari tundradan ham, o'rmonlardan ham ajralib turadi. O'rmonlar siyrak joylashadi. Qushlardan varakushkalar butalarga in quradi. Qayin, sircha, listvennitsa o'sadi.
4. O'rtacha poyasning nina bargli o'rmonlari. Bu gungirt nina bargli-sircha, pixta, sibir kadr qarag'ayi va ochiq nina bargli-listvennitsa, shuningdek qarag'ay o'rmonlardan tashkil topgan. Bu zonada eng yuqori yillik oyda temperatura +10+19, eng sovuq-9-52 bo'ladi. O'simlik va butalar siyrak.
Gungirt nina bargli taygada poda bo'lib yashovchi yer usti hayvonlari kam. Cho'chqalar, suylinlar va bo'rilar uchraydi. Yirtqich qushlardan qirg'iy bor. Tiyinlar, qoraquloq, los, qo'ng'ir ayiq yashaydi.
Tayga quyidagicha bo'linadi: 1. Shimoliy tayga. Bu yerda lishaynikli sirchalar o'sadi. 2. Markaziy. Yashil moshniklar o'sadi. 3. Janubiy. Bu yerdan keng yaproqlar paydo bo'la boshlaydi, maysa o'simliklari ko'p bo'ladi. Yer osti o'simlik biomassasi yer usti o'simlik biomassasining 1/3-1/4 qismini tashkil qiladi. Birinchi mahsulot-30-50 ts/ga bo'ladi.
5. O'rtacha poyasning keng bargli o'rmonlari. Nina bargli o'rmonlarga qaraganda yumshoq iqlimga ega, yana bir farqi qishda barglarini to'kadi. Bularga buk, emen, klen; butalardan leshina, qashqir qobig'i o'sadi. O'rmon tagida yumshoq qatlam tuproqni sovuqdan saqlaydi. Bu o'rmonlarda bahorgi efemeroydlar paydo bo'ladi (vetrenitsa, gaz, piyozi va boshqa). Tuproq faunasi boy bo'ladi. Krotlar yomg'ir chuvalchangi bilan oziqlanadi. Mox qatlami noziq rivojlangan. Urug' bilan oziqlanuvchilar ko'p: sichqonlar, daraxtga o'rmalovchilar ham ko'p (son).
Keng bargli o'rmonlar bir tekis polosani tashkil qiladi. Ular Evropada lipa o'rmon orollarini (Kuznets, Olatog' tog' oldi), Olish Sharqda keng territoriyani egallaydi, Shimoliy Amerikaning shimolida ham keng o'ringa ega.
Evropaning g'arbida kashtan va o'rmon buki ustunlik qiladi. Shimoliy Amerikaning shimoliy-g'arbiy qismida Amerika buki va qand kleni o'sadi, tyulpan daraxti lianlar ham o'sadi. Olis Sharqda dub, g'oza, klen, shuningdek, Evropada yo'q maakiya, eleuterokokk, araliya, jimolost, siren, rododendron va boshqa epifitlar o'sadi.
Keng bargli o'rmonlarning biomassasi L.E.Rodin va N.I.Bazilevich bo'yicha 3700-4000 ts/ga, P.P.Vtorov va N.N. Drozdov bo'yicha esa 4000-5000 ts/ga. Birinchi mahsulot 90-100-200 ts/ga.
6. O'rmonli-dala zonasi. O'rmon va dala orasidagi oraliq polosa hisoblanadi, biroq o'zining o'zgachaligiga ega. Ozgina o'rmonlar (kolkolar) evropa qismida osinalar, G'arbiy Sibirda esa - qayinlar dala maysalari va butalar bilan qoplangan. Kolkalar qora qarg'alarga in bo'ladi. Lochin, otquloq va boshqalar yashaydi.
7. Dala (sahrо) zonasi. Evraziyada-dala, Shimoliy Amerikada-preriya, Janubiy Amerikada-pampas, Yangi Zelandiyada-tussoklar deb ataladi. O'rtacha poyasning bu fazosida kserofil o'simliklarga boy. Yoz oylari qurg'oq bo'ladi. allelar o'sadi. Janubiy yarim sharida buni tussoklar deb ataydi. Ular baland, yaproqlari g'allaga qaraganda qattiq bo'ladi. Dala uchun bir yillik efemeroidlar ham xarakterli. Dala zonasida butalar spireya, karaganlar, dala shiyelari, bodomlari, mojjevilniklarning ayrim turlari yashaydi. Tuproq ustida kserofil moxlar, lishayniklar, nostok turkumiga kiruvchi ko'k-yashil vodorosllar yashaydi. Dala uchun ko'p sonli aspektlarning almashinishi xarakterli. Tuyoqlilar, kemiruvchilar, qushlardan-to'rg'aylar yashaydi, kaltakesaklar va ilonlar yashaydi. Janubiy Amerikaning pampaslari perlovnik, kovil, tariq paspalum holatida uchraydi. Yangi Zelandiyada g'alla o'simliklari (tussoklar) myatlik, ovsyanitsa turida uchraydi.
|
| |
