Tapsırma ha’m sorawlar.
1. İshki suwlardın’ qanday tipleri bar?
2. Da’rya ha’m ko’llerde qanday organizmler tirishilik etedi?
3. Okeanlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qanday faktorlar belgileydi?
4. Okeannın’ qanday biogeografiyalıq rayonları bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’?
15-lektsiya.
O’ZBEKSTONNING FLORASI VA FAUNASINING LANDSHAFTLAR BOYLAB JOYLASHUVI. TABIIY RESURSLARNI MUHOFAZA QILISH VA SAMARALI FOYDALANISH
REJA:
1.Cho’lda yashovchi o’simlik va hayvonlar.
2.To’qaylarda yashovchi o’simlik va hayvonlar .
3.Tog’ oldi adirlarida yashovchi o’simlik va hayvonlar.
Tabiatda bir tuedagi o’simliklar odatda boshqa turdago o’simliklardan ajralib yashamaydi. Ular birgalikda tirikchilik qiladi. Har turga kiruvchi bir xili va birga yashashining sababi, o’simlikning har bir turi tashqi o’rtaliqqa o’zi moslashadi. O’zbekistonning tabiati juda murakkab bo’lib, unda tekistlik va baland pastliklar, cho’l va qumliqlar, tog’ va to’qaylari bor.
Sho’listonliklar O’zbekistonning ko’pchilik bo’limini egallaydi. Bu zona o’ziga xos xususiyatlarga ega. Kuzdagi yoki Bahordagi yomg’irli davrda qumlarning yonbag’irlaridagi namli yerlarida urug’lar unib chiqadi. Lekin yomg’irli kunlar to’xtab qolganidan keyin ko’pchilik o’simliklar qurib qoladi. Bir oydan keyin sog’ qolgan nihol tez o’sa boshlaydi. Cho’lning qumliqlarida asosan selew, ju’zgin, ra’n’ler ha’m saksovillar o’sib tirikchilik etadi. Olimlar selevni qumlardagi birinchi qonishlanuvchi dep ataydi. Qumlarda juvsan, sho’rolar va efimer o’simliklar o’sadi.
Efemerlarfaqatgina atmosferadan yomg’irlar yog’ib turgan vaqtda: erta bahorda va kuzda yashaydi. Bu o’simliklar iyun oyida qumda urug’larini qoldirib o’zlari qurab qoladi. Bazi o’simliklar yozda ham yashaydi, ular tinch holiga o’tadi. Masalan lola gulida yer usti organlarigina qurib piyozchalari tuproqda yashaydi.
Cho’lda havo quruq va issiq bo’lin, yomg’ir juda kam yog’adi. (yiliga 180-200mm). Shuning uchun cho’lda o’sadigan o’simliklarning ildizlari uzun bo’ladi, Ular yaproqlarining shakllarini o’zgartirgan (suvni kamroq bug’lantirish uchun) bo’ladi. Masalan: ko’pchilik o’simliklarning yaprig’I kichkina bo’lib, ular tikonga aylangan, ayrimlarida po’stloqqa aylangan bo’ladi.
Cho’lda asosan Yerbag’irlovchilar, sut emizuvchilardan kemiruvchilar, ustinlik etadi. Masalan: ilonlar, kaltakesaklar, tashbaqalar, balpaq sichqonlar,va boshqalar. Tuyoqlilardan U’styurtda sayg’oq, Qizilqumda jayronlarni atab o’tsak bo’ladi. Biraq sho’listan fauna ha’m florası basqa biotoplarg’a qarag’anda jarlı boladı. Sebebi bul jerde ko’pshilik o’simlik ha’m haywanlar ushın kerekli bolg’an sha’rayat joq.
O’zbekistonning daryo yoqalarida jiylashgan buta va yog’ochlar to’qaylar deb ataladi. Elimizdagi to’qayning barcha tirikchiligi daryo bilan tig’iz bog’langan bo’ladi. Bu poyas o’zgacha xususiyatga ega.To’qaylarning yaproqlari kuchli namlangan bo’lib, yer osti suvlari yer ustiga yaqin joylashadi.Keyinchalik bu yerda yashovchi o’simliklar suvga ortiqcha to’yingan bo’ladi. Boshqa tomondan to’qay cho’liston bilat bog’liq bo’ladi. To’qay o’simliklari yorug’seva va soyaga chidamsiz bo’ladi. Toqay biotsenozida dominantlik rolni torang’illar, jiydalar, daraxtlar va yilg’inliklar egallaydi. Ular bilan birga o’simlikler hamde (yantoq, sho’ra h.b) aralashib o’sadi.
O’zbekistonda daryo bo’ylaridan boshqa tog’ yonbag’irlarida ham to’qayzorlar uchraydi. Tog’dagi to’qaylar daryo bo’ylaridagi toqaylardan ancha o’zgacha bo’ladi. Ularning yashash sharoitlari boshqacha: tuproqda namlik kam, yozda tog’da havo nam va salqin bo’ladi. To’qaylar daryo sohillaridagidek qalin bo’lib o’smaydi, ular siyrak bo’lib o’sadi. Tag’dagi tog’aylarni hosil qiladigan o’simliklarning turlariga bog’liq, ular quyidagi o’simlik guruhlariga bo’linadi: grek g’ozalı, dolana, almalı, terak-qayınli, archali va boshqa guruhlar. Bu o’simlik guruhida yog’ochlilardan boshqa, butalar va cho’plar ham o’sadi. Har bir o’simlik guruhi belgili bir relef, tuproq,yorug’lik sharoitida yashaydi. Masalan: grek shishkali tog’ay guruhi orqadan esadigan sovuq shamollardan himoyalanish uchun chuqur yerlarde o’sadi. Archa tog’aylari shamol yaxshi o’tadigan tog’ yonbag’irlarida o’sadi. Archa guruhida u bilan birgalikda ryabina, jimolostning har xil turi, terak, do’lana, klen, barbaris va boshqa o’simliklar o’sadi. Archa barcha vaqtda siyrak o’sadi. Unıng yog’ochlarining orasida soyaga chidamli o’simliklar, moxlar, lishayniklar o’sadi.
To’qaylar hayvonotlar dunyosiga boy hisoblanadi. O’zbekiston to’qaylarida qirg’avul, chımchuq, torg’ay, bulbul, hakka; sut emizuvchilardan: tulki, shaqol, bo’rsiq, va boshqa hayvonlar tirikchilik qiladi. Tag’larda esa burgutlar, qora qush, tag’ echkilari, sassiq guzen, dala sichqonlari yashaydi. O’zbekistonning to’rtdan bir qismini tog’lar egallaydi.
O’zbekiston tabiati o’simliklar va hayvonot dunyosiga juda boy. Bu hayvon va o’simliklar faqat doimiy modda almashinuvini taminlabgina qolmasdan odamlar uchun ham katta ahamiyatga ega.
Lekin keying yillarda odamzot ishchanligining haddan ortiq kuchayib, samarali foydalanmasligi natijasida bu bebaho boyliklarimizning ko’pchilik turlari kamayib ketdi, ayrimlari fauna va floramizdan butunlay yo’q bo’lib ketdi. Ularning qatoriga sut emizuvchilardan turan yo’lbarsi, gepard, Buxar suvini, qulan, Qizil-qum tag’ qochqorini kiritsak bo’ladi. O’simliklardan oq tung’iyiq, torsildoq, paporotniklar hozir yo’q. Ko’pchilik o’simlik va hayvonlar yo’q bo’lib ketish arafasida turibdi. Masalal: hayvonlardan qoraquloq, tipratikon, andatra, bekire, ko’bra, giena, burgut, qirg’iy va boshqalar.
Siyrak va yo’qolib ketayotgan hayvonlarni saqlab qolish, himoya qilish uchun 1983-yili O’zbekiston «Qizil kioabi» tuzildi. O’zbekistonning «Qizil kitobiga» sut emizuvchilarning 22 turi, qushlarning 31 turi, yer bag’irlab yuruvchilarning 5 turi va baliqlarning 5 turi kiritilgan.
Har qanday turni himoya qilish uchun birinchi navbatda biz shu turning yashaydigan joyini, uyini himoya qilishimiz kerak. Tabiatni himoya qilish bu turni shu holatida saqlash emas, ulardi ratsionda foydalanish va ko’paytirish hisoblanadi. Shuning uchun tabiatni himoya qilish masalasi, uning resurslaridan unimli foydalanish, faqat ekologiya va biologiya mutaxassislarining vazifasi bo’lib qolmasdan mamlakat tashkilotlarining, jamoat birlashpmalarining va xalqning keng qatlamining vazifasi bo’lishi kerak. Tabiatni muhofaza qilish choralarini qo’llaganda tabiatdan ratsionda foydalanish va tabiiy resurslarni himoya qilishning to’g’ri yo’lini topa olish kerak. Shu yo’lga xalqni o’qitib borish kerak. Uni ertadan, bog’cha yoshidan boshlashimiz kerak.
|
