41
5-Mavzu: Quruq qurilish qorishmalari va pardozlash ishlarida
ishatiladigan kimyoviy qo‘shimchalar
Reja:
1. Pardozlash ishlarida quruq qurilish qorishmalari va ularga ishatiladigan
kimyoviy qo‘shimchalar.
2. Qorishmalar va quruq qurilish qorishmalar ishlab chiqarishda bog‘lovchi
moddalar, to‘ldiruvchilar.
3. Material xususiyatini o‘zgarishi, struktura hosil bo‘lishi va qotish
jarayonlari.
Qorishmalar va quruq qurilish qorishmalar ishlab chiqarishda bog‘lovchi
moddalar, to‘ldiruvchilardan tashqari qo‘shimcha moddalar ham keng qo‘llaniladi,
ular qo‘shimchalar deyiladi. Ishlab – chiqarish bosqichlarida qo‘shimchalar
sarflanuvchi energiya miqdorini kamaytiradi, qimmatbaho komponentlar sarfini,
material hajmini kamaytiradi, material xususiyatini yaxshilaydi, struktura hosil
bo‘lishi va qotish jarayonlarini tezlatadi yoki sekinlashtiradi. Materiallar
ekspluatatsiyasi davrida avvalo qo‘shilgan qo‘shimchalar material strukturasini
mustahkamlaydi, uning hayot davrini oshiradi.
Qo‘shimchalarning asosiy funksional vazifasi – bu aralashmadagi bir yoki
bir necha komponentlar bilan reaksiyaga kirishishidir, shu bilan ular
to‘ldiruvchilardan farq qiladi. Reaksiya natijasida aralashmada avval uchramagan
yangi birikmalar paydo bo‘ladi. To‘ldiruvchi kabi kimyoviy tarkibiga ega,
kukunsimon qo‘shimchalar ko‘p tarqalgan.
Qo‘shimchalar sarfi bog‘lovchi yoki quruq qorishma massasining bir foizini
yuzdan bir qismidan 1 – 2% gacha chegarada o‘zgarishi mumkin.
Ishlab chiqarish sharoiti va ahamiyatiga ko‘ra, qo‘shimchalar suv bilan
birga, yoki quruq kukun (quruq qorishma) ko‘rinishida qo‘shiladi. Qo‘shimcha
aniq talablarga javob berishi kerak – donali tarkibiga va quruq qo‘shimchalar
qo‘shishi vaqtida aralashtirishi davomiyligiga ko‘ra, aralashmalarda yaxshi
taqsimlanishi kerak. Suvda eruvchan qo‘shimchalarni qo‘llaganda, eritish suvi
42
bilan shaklli qorishmalarga qo‘shish – eng yaxshi taqsimotni beradi. Bundan
tashqari, ularga toksiklik, yong‘in, portlash va kimyoviy xavfsizlik bo‘yicha
maxsus talablar mavjud.
Shlakli qorishma va maxsulotlar xususiyatlariga axamiyati va xarakteri
bo‘yicha ta’sir ko‘rsatishiga qarab, qo‘shimchalarni bir necha guruhgv bo‘lish
mumkin:
- Gidrotatsiya, qotish va ushlash jarayonlarini tezlashtiruvchilar.
- Gidrotatsiya va qotish jarayonlarini sekinlashtiruvchilar.
- Shlakli qorishmalarining qulay joylashtirish xususiyatini
oshiruvchilar.
- Adgeziya va sun’iy tosh (polimer) chidamliligini oshiruvchilar.
- Havoni tortuvchilar.
- Bog‘lovchi (to‘ldiruvchi) sarfini kamaytiruvchilar.
- Mahsulotlarning suvga chidamliligini oshiruvchilar.
- Biokimyoviy korroziyaga to‘sqinlik qiluvchilar.
Shuni ta’kidlash joizki ko‘pgina qo‘shimchalar polifunsionaldir, bu esa
ularni ishlatiliishgato‘sqinlik qiladi.
Gidrotatsiya, ushlash va qotish jarayonlarini tezlatuvchi – qo‘shimchalar.
Gipsga nisbatan suyuq fazani oshiruvchi va gidrotatsiya jarayonini tezlatuvchi
kuchli elektrolitlar. Bu qo‘shimchalarga suvda eruvchan NaCl, K
2
SO
4
, Al
2
(SO
4
),
FeSO
4
, CuSO
4
, K
2
SO
4
, KAl(SO
4
)
2
, KNO
3
, NaNO
3
, KOH, NaOH, H
2
SO
4
, HCl,
NaHPO
4
, K
2
CO
3
va boshqalar.
Gips
bog‘lovchi materiallar gidrotatsiyasi, ushlashi va qotishini
sekinlashtiruvchi qo‘shimchalar.
Ayrim sekinlashtiruvchi qo‘shimchalar va ularning sarfi 3 – jadvalda
keltirilgan. Gips bog‘lovchi qorishmalar gidrotatsiyasi, ushlashi va qotishini
sekinlashtirishning samarali usuli bu shlakli qorishmalar temperaturasini 50 - 95°C
gacha oshirishdir.
43
Jadval 3
Qo‘shimchalar va ularning sarfi
Nomi
Bog‘lovchi massasiga ko‘ra sarfi,
%
1
2
Noorgonak sekinlashtiruvchilar
Xlorid: CaCl
2
, KCl, MgCl
2
,AkCl
3
,
LiCl
1 – 2
Bura
(tetrabornonordon
natriy)
Na
2
B
4
O
7
10H
2
O
0,3 – 5,0
Kalsiy nitrat, CaNO
2
0,3 – 5,0
Ortofosfor kislota, N
3
RO
3
1 – 2
Fosforlar:
Superfosfat
Tripolifosfat natriya (TPNF)
Trinatriyfosfat (TNF)
1 – 2
3 – 6
0,2 – 0,5
Nitrilottrimetilenfosfon kislota (NTF)
0,1 – 0,3
Gidrat ohak, Sa(ON)
2
0,1 – 5
Karbonat kalsiy, SaSO
3
0,2 – 2
Silikatlar (suyuq shisha)
0,1 – 0,3
Ortobor kislota va uning tuzlari (bura)
0,3 – 0,7
Organik sekinlashtiruvchilar
Albuminlar – qon, sut va boshqalar
tarkibidagi oddiy oqsillar
0,1 – 0,5
Jelatin
0,1 – 0,5
Elim – suyakli, mezdrli, kazeinli
0,1 – 0,5
Sellyuloza efirlari
(karbosimetilselyuloza)
0,1 – 3,0
Kraxmal, dekstrin
0,1 – 0,2
Organik kislotalar – limon, vino toshli,
malein, sirka, sutli, ftalen. Organik
kislota tuzlari (sitratlar, laktatlar va
boshqalar)
0,01 – 0,1
44
Natriy glyukanat
0,1 – 0,3
Lingosulfonat (LST)
0,1 – 0,3
Soxaroza
0,1 – 0,3
Sintetik smolalar emulsiyasi
(poliakrilyat va boshqalar)
0,05 – 0,2
Havo tortuvchilar
0,05 – 0,2
Aralashmalarning qulay joylavunini oshiruvchi qo‘shimchalar (reologik
qo‘shimchalar plastifikatorlar va superplastifikatorlar). Plasifikatorlar tarkibida
yuzaki faol moddalar mavjud (YUFM).
Plastifikatorlar texnik lignosulfatlar (LST). Sarf qilinishi bog‘lovchi massasi
hisobidan 0,1 – 0,3%. LSTni qo‘shishi sun’iy tosh chidamliligini sezilarli darajada
(1,5 – 2,0 baravar) pasaytiradi.
Havo
tortuvchi,
tarkibida
YUFM
mavjud
qo‘shimchalar ham
plastifikatorlardir. Sarfi 0,05 – 030%
Superplastifikatorlar
va
giperplastifikatorlarni
yana
suv
yutishini
kamaytiruvchilar deb ham nomlashadi, chunki ular S/T ni 20% va ko‘proqqa
kamaytiradi.
Aralashmalarning suv ushlash qobiliyatini oshiruvchi qo‘shimchalar.
Qorishmalar va beton aralashmalardagi bog‘lovchining suv ushlash xususiyati
g‘ovakli suv yutish asosi - beton, g‘isht va boshqalar bilan aralashma kontaktida
suv ushlash xususiyatini xarakterlaydi.
Asosga
adgeziyaning
va
sun’iy tosh chidamliligini oshiruvchi
qo‘shimchalar. Buning uchun polimer qo‘shimchalar, vinil atsetat sopolimerlari,
etilen, stirol poliakrilat va boshqalar ishlatiladi. Quruq kukun yoki emulsiya ko‘p
tarqalgan qo‘shimchadir.
Havoni tortuvchi qo‘shimchalar (ko‘pik hosil qiluvchilar). Ular yuzaki – faol
moddalar (YUFM) – abietat natriy, sulfonol, neytral qayta ishlash msolya (SNV),
neft qayta ishlash mahsulotlari, sintetik yuvish vositalari va boshqalar.
45
Bog‘lovchi modda (to‘ldiruvchi) sarfini kamaytiruvchi qo‘shimchalar. Gipsli
bog‘lovchi sarfini va qotishda deformatsiyalarni kamaytirish uchun tog‘ jinslari,
sanoat chiqindilaridan olingan inert yoki sintetik qo‘shimchalar qo‘shiladi.
Mahsulotlarning suvga chidamliligi oshiruvchi qo‘shimchalar.
Suvga chidamlilik – bu mahsulotlarning suvga to‘yingan holatida ham
chidamlilikni saqlay olish xususiyatidir. YUmshatish koeffitsienti xarakterlanadi:
bu erda
va
– suvga to‘yingan va quruq holatda siqilganda chidamlilik
chegaralari.
Gipsli material va mahsulotlar suvga chidamsizdir, yumshatish koeffitsienti
0,3 dan 0,5 gacha o‘zgaradi. Bu Yuqori integral g‘ovaklilik va suvga gipsning
nisbatan Yuqori eruvchanligi bilan bog‘liq.
Gipsli material va mahsulotlarning K
r
ni oshirishning ikki usuli qo‘llaniladi.
Gipsning suvda eruvchanligini va erish tezligini kamaytirish. Gipsli material
va mahsulotlarning suvga chidamliligini quyidagicha oshirish mumkin: past V/G
(0,25 – 0,30) li aralashmalardan nisbatan zich mahsulotlar shakillantirish – qattiq
aralashmalarni filtratsion press bilan presslash.
Suvga chidamlilikni kimyoviy qo‘shimchalar – borat ammoniy, щavel,
stearin kislota va uning tuzlari, gidrooksid bariy, sintetik yog‘li kislotalar va
boshqalarni qo‘shish bilan oshirish mumkin. Bunda suvda kam eruvchi moddalar
hosil bo‘ladi (masalan, stearat kalsiy).
| 