Yadroviy portlashning zararlovchi omillari quyidagilardan iborat:
Portlash to‘lqini yoki zarbli to‘lqin;
Yorug‘likning tarqalishi;
Singuvchi radiasiya;
Joylarni radioaktiv zararlanishi;
Elektromagnit impuls maydonini
Zarbli to’lqin
portlash markazidan xamma tomonga tovush tezligidan ham
katta tezlikda tarqaladigan, juda katta bosimda siqilgan havo zapasidan iborat.
Zarbli to‘lqin oldingi 1000 metrni 2 sekundda ,2000 metrni 5 sekundda ,
3000 metrni 8 sekundda bosib o‘tadi, shu vaqt orasida kishi osmonda yoruq
shu'lani ko‘rishi bilan yashirinishga ulgursa, zarbli to‘lqindan shikastlanishdan
saqlanib qoladi. To‘lqin zarbasining shikastlantiruvchi ta'sirining asosiy
ko‘rsatkichi uning ta'sir yo‘lida ortiqcha bosimnmni hosil bo‘lishidir.Ortiqcha
bosim R-to‘lqin zarbasining ta'sir etish yo‘lidagi maksimal bosimi bilan
meyoriy atmosfera bosimi ayirmasiga teng bo‘lgan ko‘rsatkichi bo‘lib, u
Paskal (Pa)da o‘lchanadi.
100 Pa=1 kgs/sm2 (1 sm yuzaga 1 kg kuch bilan ta'sir tushuniladi).
Zarbli to‘lqin yadro portlashi vaqtidagi asosiy shikastlovchi omil bo‘lib
xisoblanadi va jami portlash energiyasining taxminan 50% i shu omilga to‘g‘ri
keladi.
Zarbli to‘lqin odamlarni,xarbiy texnika vositalari,qurollarni, mol-mulklarni
shikastlaydi va ko‘p vayronagarchiliklarni keltirib chiqaradi .Shikastlanishning
asosiy sababi zarbli to‘lqin ta'sirida atmosfera bosimini keskin oshib ketishidir.
Buni odamlar
zarba
deb tasavvur qiladilar.Bundan tashqari odam tezlanish
bosimini sezadi va shu tufayli yiqilishi yoki oqib ketishi mumkin.Zarbli to‘lqin
ta'sirida odamning turlicha mexanik jaroxatlanishi : tomir va to‘qimalari uzilishi,
suyaklar sinishi, quloq nog‘ora pardasini yirtilishi va boshqalar kuzatiladi.
Zarbli to’lqindan shikastlanish 4 darajali bo’ladi:
1 Birinchi daraja - yengil shikastlanish ( Rf = 0,2 - 0,4 kgs/sm2).
Bunday shikastlanishlarda asosiy funksional o‘zgarishlar: garang bo‘lib
qolish, eshitish qobiliyatini pasayishi, bosh aylanishi, nutq buzilishi, ayrim
xollarda miyani yopiq shikastlanishi kuzatiladi.
Ikkinchi daraja – o‘rta darajadagi shikastlanish. Bunday shikastlanganlarda
asosan ichki a'zolarning (o‘pkaning) zararlanishi kuzatiladi. Og‘iz, burun,
quloqdan o‘rtacha qon oqishi paydo bo‘ladi. Tayanch-suyak sistemasida mushak
paylarining, paylarning va suyaklarning uzilishi va sinishi kuzatiladi.
Uchinchi
daraja
– og‘ir shikastlanishi.Bunday shikastlanganlarda
shikastlanish simptomlari yaqqol ko‘rinadi, bundan tashqari ularda bir soatdan bir
necha sutkagacha xushdan ketish xollari kuzatiladi. Shikastlanish oqibatida 30%
xolda o‘lim sodir bo‘ladi.
To‘rtinchi daraja – o‘ta og‘ir shikastlanish . Bunday shikastlanganlarda
xayotiy muxim a'zolar funksiyasining buzilishi - xushdan ketish, qon aylanishi va
nafas olishdagi buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Bunday shikastlanganlar
birinchi sutkadayoq hayot bilan vidolashadilar.
Yorug’lik nurlanishi
- yadro portlagandan xosil bo‘lgan olovli shardan
chiqadigan va nixoyat darajada ko‘p kuydiruvchsi issiqlik energiyasi tarqatadigan
yorug‘lik nuri oqimidan iborat. Yadro portlashi jami energiyaning taxminan 35% i
yorug‘lik nurlanishiga to‘g‘ri keladi. Yorug‘lik nuri tarqalishi 8-15 sekund davom
etadi, bu nur faqat to‘g‘ri yo‘nalishda tarqaladi. Shaffof bo‘lmagan xar qanday
to‘siq yorug‘lik nurlanishi ta'siridan saqlanib qoladi.
Yorug‘lik nurlanishi katta masofalarga bir laxzada tarqalib, turli materiallarni
eritishi. Yondirishi, himoyalanmagan odamlar va xayvonlarni kuydirishi yoki
ularni ximoyalanmagan terisini turli darajada kuydirishi, ko‘zni zararlash,
o‘rmonlarda va aholi yashaydigan punktlarda yong‘in chiqarish xususiyatiga ega.
Shikastlovchi ta'sir darajasi nur impulsi, ya'ni 1 m2 yuzaga tushadigan
energiya miqdori bilan belgilanadi va 1 m2 yuzaga nisbatan kilojoullarda
o‘lchanadi. 100-200 kilojoul/m2 ga teng yorug‘lik impulsi
1-darajali kuyish, 200-400 kilojoul/m2 - P-darajali, 400 kilojoul/m2 dan ortiq
kuyish Sh-darajali kuyish deyiladi.
Moddalarning yorug‘lik nurlanishdan zararlanishi ularning qay darajada
qizdirilganiga bog‘liq bo‘ladi. Moddalarning qizishi esa o‘z navbatida quyidagi
omillarga yorug‘lik impulsining kuchiga,moddalarning xususiyatiga moddalarning
issiqlikning yutish koeffisientiga, namligiga, yonuvchanligiga bog‘liq. Qora rang
mato oq rangdagiga qaraganda yorug‘lik nurini yutadi. Masalan: qora rangli mato
99% yorug‘lik energiyasini yutadi, mosh rang (xaki) mato 60%, oq rang mato esa
25% yorug‘lik energiyasini yutadi.
Yorug‘lik nurlanishi ko‘zga tushganda (ayniqsa, tunda, chunki ko‘z
qorachig‘i kengaygan bo‘ladi) ko‘z qamashishi kuzatiladi. Ko‘z qamashishi
vaqtincha davom etadi. Bunga sabab ko‘zdagi radopsin pigmentining (to‘q qizil
rang) kamayishidir. Agar nur yaqin masofadan ko‘zga ta'sir qilsa, ko‘zning to‘r
pardasi kuyadi va turg‘un ko‘rlik holati vujudga keladi. Shuning uchun osmonda
birdan chaqnash yuz berganda unga qarash mumkin emas.O‘tuvchi (singuvchi)
radiasiya - yadro portlashida chiqadigan ko‘rinmas va sezilmas gamma nurlar
hamda neytronlar oqimidan iborat. Bunga yadro portlash energiyasining taxminan
5% i sarflanadi. Yadro portlash sodir bo‘lgandan 15-20 sekund o‘tgach yadro va
termoyadro reaksiyasi natijasida gamma nurlar, neytronlar oqimi, alfa va beta -
zarrachalarining juda kuchli oqimi tarqaladi. Lekin o‘tuvchi radiasiyaga faqat
gamma-nurlar va neytron oqimi kiradi, alfa va beta zarrachalarning havoda bosib
o‘tgan yo‘li kalta bo‘lganligi, ularda o‘tuvchanlik xossasi kam. O‘tuvchi
(singuvchi) radiasiyadan saqlanish uchun pana joylar va inshootlardan
foydalaniladi. Himoya qiluvchi vositalarning zichligi qancha yuqori bo‘lsa, u
gamma nurlarni o‘zida shuncha ko‘p tutib qoladi.O‘tuvchi (singuvchi) radiasiya
tirik to‘qimalar molekulalarini ionlashtirib, organizmning xayotiy faoliyatini
buzadi va kishimni turli darajadagi nur kasalligiga yo‘liqtiradi, ba'zan esa xalok
qiladi. Odamga50 rentgen radiasiya qisqa vaqt davomida ta'sir etganda organizmda
sezilarli o‘zgarishlar yuz bermaydi. Xozirgi vaqtda nur kasalligi kechishiga ko‘ra
yengil, og‘ir va octal og‘ir turlarga bo‘linadi.Nur kasalligi yengil, og‘ir va o‘ta
og‘ir turlarga bo‘linadi. Nur kasalligi og‘irligi va kechishiga ko‘ra o‘tkir va
surunkali bo‘ladi.
Joylarni radioaktiv moddalardan zararlanishi
- yadro portlash natijasida xosil
bo‘ladi, bunga yadro portlashi energiyasining taxminan 10% i sarflanadi.
Yadro portlash natijasida xosil bo‘lgan ko‘p miqdordagi radioaktiv moddalar
havo oqimiga ergashib portlash markazidan o‘nlab, yuzlab kilometr masofaga
tarqaladi. Havo turar joylar, suv manbalari, qishloq xo‘jaligi maxsulotlari va
boshqa narsalarni zararlaydi. Zararlangan joylardagi radioaktiv moddalar
odamlarga va xayvonlarga sirtdan ta'sir ko‘rsatadi. Mazkur moddalar ovqat, suv
orqali organizmga tushib, ichdan ta'sir ko‘rsatadi. Oqibat natijada odam va
xayvonlarda turli darajadagi nur kasalligi paydo bo‘ladi.
Elektromagnit impuls va ikkilamchi zararlovchi omillar. Yadro zaryadlarining
portlashi natijasida havoning ionlanishi kuzatiladi, xosil bo‘lgan elektronlarning
yuqori tezlikda xarakati tufayli elektromagnit maydon xosil bo‘ladi. Buning
natijasida elektromagnit razryad va tok xosil bo‘ladi. Atmosferada paydo bo‘lgan
elektromagnit impuls chaqmoq singari tarqalgan holda antennalarda, kabellarda,
elektr uzatish tarmoqlarida va simlarda kuchli kuchlanishga ega bo‘lgan tok xosil
qiladi.
Er yuzida va havoning past qismlarida yadro zaryadi portlaganda
elektroimpulsning shikastlovchi ta'siri portlash markazidan bir necha kilometr
uzoqlikda kuzatiladi. Yer yuzidan ancha balandlikda va havoda portlatilgan yadro
zaryadi natijasida elektromagnit impuls maydoni portlatilgan markazda va yer
yuzasidan 20-40 km balandlikda ham elektromagnit impuls maydoni xosil bo‘lishi
kuzatiladi.Xosil bo‘lgan tok avtomat o‘chirish moslamalari ishini izdan
chiqaradi, radioapparatlar, elektr asboblar va boshqalar izolyasiyasini va
elektrlarning buzilishini chiqaradi, buning natijasida shu asboblar bilan ishlayotgan
kishilar elektr tokidan shikastlanishlari mumkin.
Yadro zaryadi portlashi natijasida xosil bo‘lgan elektromagnit impulslardan
ximoyalanish uchun asboblarni ekranlash kerak bo‘ladi.
Yadro zaryadi portlashi natijasida vujudga kelgan ikkilamchi shikastlovchi
omillarga neftni qayta ishlash va kimyo korxonalarida paydo bo‘lgan yong‘inlar
natijasida ajralib chiqqan is gazi va kuchli zaxarlovchi ta'siriga ega bo‘lgan
moddalar sabab bo‘ladi. Bu ommaviy kuyish va zaxarlanishlarni keltirib chiqaradi.
Zarba to‘lqini natijasida gidrotexnik inshootlar, suv omborlari to‘g‘onlari
buzilishi ro‘y beradi. Natijada aholi yashaydigan joylar suv ostida qoladi. Bu esa
ko‘pdan-ko‘p kishilarning halok bo‘lishiga olib keladi.
Bunday buzilishlar va vayronagarchiliklarning oldini olish uchun
korxonalarda himoya-muxandislik ishlari o‘tkazilgan bo‘lishi kerak.
| 