Kuch bo’yicha
Kuch nisbati bo’yicha:
Kuchli tip
Orom tip
47-rasm. Turli oliy asab faoliyati tiplariga mansub bo‘lgan itlarning tasviri.
389
22-jadval.
Oliy asab faoliyatining tiplari _______________
I.P .Pavlov bo'yicha
Gippokrat bo‘yicha
Tiplar
Kuchi
Muvozanatlashganligi
Harakatchanligi
Q o‘zg ‘aluvchan
Harakatchan
Inert
Nimjon
kuchli
kuchli
kuchli
kuchli
Muvozanatlashmagan
Muvozanatlashgan
Muvo zanatlashgan
Jon sarak
Harakatchan
kam
harakatchan
Xolerik
Sangvinik
Flegmatik
M elanxolik
Hayvonlami muntazam ravishda tegishlicha tarbiyalab, asab tizimsi
tiplarini ma’lum darajada o ‘zgartirsa bo‘ladi. Jumladan, to ‘g ‘ri parvarish
bilan qo‘zg‘aluvchan hayvonlarda qo‘zg‘alish bilan tormozlanishiga,
nimjon tipdagi hayvonlarda asab hodisalarining kuchliroq boiishiga
erishish mumkin. Asab tizimsining qayd qilingan shu to ‘rtta tipi sof holda
kam uchraydi. Odatda bir hayvonda asab tizimsining bir necha tipiga xos
bo‘lgan u yoki bu belgi turli darajada aralash holda uchraydi. Lekin biron-
bir tipning belgilari boshqalarinikidan ustunroq bo‘lishi mumkin. Asab
tizimsining tiplarini bilib olish chorvador uchun katta ahamiyatga ega.
Chunki hayvonlami qo‘lga o‘rgatish, ishlatishda va ular bilan muomala
qilishda asab tizimsining tiplarini, ya’ni hayvon xulq-atvorining o ‘ziga xos
tomonlarini inobatga olishimiz kerak. Naslchilik ishlarini tashkil qilishda
erkak hayvonlar asab tizimsining tipiga alohida ahamiyat berishga to‘g ‘ri
keladi, chunki qo‘zg‘aluvchan tipdagi hayvonga yomon, qupol muomala
qilinsa, asab tizimsiga zur keltiradigan bo‘Isa, u haddan tashqari
qo‘zg‘aluvchan b o iib , "ko‘ziga qon to iib , quturib", ketadi, jinsiy
reflekslar tormozlanib qoladi. Inert tipdagi hayvonlarda aw alo tashqi
tormozlanish, so‘ngra jinsiy faollik kuzatiladi. Umuman olganda, bu
tipdagi hayvonlar yaxshi " chopmaydi ". Nimjon tipdagi hayvonlarda
tashqi tormozlanish kuchli boiganligi uchun ulardan naslchilik ishlarida
foydalanish ancha qiyin. Harakatchan tipdagi hayvonlarda jinsiy reflekslar
yaxshi,
bir
maromda kuzatiladi.
Har-xil
tipdagi
hayvonlaming
mahsuldorligi ham bir xil boim aydi. Qo‘zg‘aluvchan tipdagi sigirlaming
ertalabki suti, kechqumngisiga nisbatan yogliroq b oiad i, degan
m a’lumotlar bor. Bu sigirlaming sut mahsuldorligi nisbatan baland b o is a
ham, turli xil tashqi ta ’sirotlar tufayli, ular sutini tez-tez kamaytirib turadi.
Harakatchan tipdagi sigirlaming sut mahsuldorligi past, laktatsiya davri
qisqa boiadi. Otlarda o ‘tkazilgan tajribalarda eng yuqori ish qobiliyati
harakatchan tipdagi otlar uchun xosligi aniqlandi. Asab tizimsining tipini
bilish tibbiyot va veterinariyada ham katta ahamiyatga ega. Asab
390
jarayonlari kuchli bo‘lgan insonlar va
hayvonlarda im m unologik jilialdaii
nisbatan faolroq bo‘ladi, ya’ni kasaliklarga ancha chidamli bo‘ladi degan
yetarlicha ma’lumotlar bor. Aksincha, nimjon tipdagilar kasallikka tez-tez
chalinib turadi.
UYQU
Uyqu organizm uchun juda zarur bo‘lgan fiziologik ehtiyojdir. Uyqu
paytida katta yarim sharlar po‘stlog‘ining faol faolligi va reflektor
funksiyalari keskin susayadi. Tevarak-atrofdagi voqelikdan aloqa o‘zilib,
muskullaming tonusi pasayadi. Organizm tinchgina uxlayotganda nafas
olishi, yuragining urishi tekislanib, bir oz siyraklashadi, arterial bosim
pasayib, asosiy almashinuv susayadi. Uyqu tufayli asab hujayralari turli-
tuman toliqtiruvchi ta ’sirotlardan holi bo‘lib, charchashdan himoyalanadi.
Chunki po‘stloq hujayralari ishlab, uzoq mddat faol bo‘lib turgan paytda, u
yerda energiyaga boy moddalar, oqsillar, aminokislotalar sezilarli
miqdorda parchalanadi, ionlar muvozanati o‘zgaradi, protoplazmada Na+
ionlari to‘planib, К
ionlari yuqoladi. Oqibatda tinchlik va faoliyat
potensiallari, qo‘zg‘aluvchanlik darajasi va shunga o‘xshahslar o ‘zgarib,
uyquga ehtiyoj tug‘iladi. Organizm uxlagandan so‘ng asab hujayralaridagi
shu o ‘zgarishlar yuqolib, ulaming ish qobiliyati qayta tiklanadi. Olimlar
uyquning sababini tushuntirishga azaldan intilib kelganlar. Avvallari,
uyquga ichki organlarda kuzatiladigan o ‘zgarishlar sabab bo‘ladi, deb
taxmin qilingan. Ammo tekshirishlarda uyqu paytida ichki organlarda
sezilarli o ‘zgarishlar topilmaydi, shuning uchun keyinchalik uyquning
kimyoviy nazariyasi paydo bo‘ldi. Bu nazariyaga ko‘ra, organizmdagi
moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lib, qonga chiqariladigan turli
kimyoviy moddalar uyquga sabab bo‘ladi. Uyquning tabiatini ochib, uni
to‘g‘ri tushuntirib bera oladigan muntazam ta’imotni LP.Pavlov yaratdi.
I.P.Pavlov ta’imotiga ko‘ra, uyqu katta yarim sharlar po‘stlog‘ida paydo
bo‘lib, unga yoyiladigan va po‘stloq osti tugunlarga, oraliq miya, o‘rta
miyaga ham keng tarqaladigan (irradiatsiyalangan) ichki tormoz-
lanishlardir. I.P.Pavlov ichki tormozlanish talab qilinadigan sharoitda
itlaming tez uxlab qolishini ko‘p marta ko‘zatgan. Uyquda ham, ichki
tormozlanishda ham po‘stloqning faol faolligi u yoki bu darajada susayadi.
Ammo ishki tormozlanishda faqat tegishli shartli refleksning markazi va
yaqin-atrofdagi zona faolligi susayadi, uyqu vaqtida butun po‘stloq faolligi
susayadi. Chunki uyqu vaqtida, tegishli shartli refleks markazida paydo
bo‘lgan tormozlanish butun po‘stloq va uning qo‘yi qismlarini ham
egallagan boiadi. Keyingi paytlarda, uyquning kelib chiqishida retikulyar
391
formatsiya va talamusdagi ayrim nospetsifik yadrolaming
aamiyati
borligi aniqlandi. Retikulyar formatsiya va talamusning
Щ
tegishli
yadrolaridan kelayotgan impulslar p o ‘stloqning faol (faol) bo ‘ libd-*1 twi^id.a
katta ahamiyatga ega. Retikulyar formatsiya bilan po'stloqninjn- al°qasi
o ‘zilsa, hayvon uzluksiz uxlaydigan b o iib qoladi. Oxirgi
wqtlarda
talamusdagi ba’zi nospetsifik yadrolaming retikulyar forrf*'®tsiya8a
nisbatan qarama-qarshi ishlashi aniqlandi. Bu yadrolar
|
