| Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
|
